مرچی زۆر بێگواه کُتگێں مردمانی جهانی رۆچ اِنت. یو اینءَ اے رۆچ هما مردمانی نامءَ ندْر کته که بێگواه کنگ بوتگ‌اَنت.

چه بێگواه کتگێں مردماں بازێنے رندا یله دئیَگ بیت، بازێنے کُشَگ بیت ءُ بازێنے اُمرے تا زندی بێگواه مانیت. مردمے که بێگواه کنگ ءُ ٹارچر کنگ بیت، آ واتَر بکنت هم، نه آئیءِ جند پێسری مردم بیت ءُ نه لۆگ ءُ مردمانی زندگی آ پێسری رنگءَ بیت.

”من اگں واب ببان ءُ چُکّانی کوکّارے ببیت، چه وابءَ جَه سِرّان ءُ تاں وهدےءَ دلءِ لرزَگ نرئوت،“ ڈاکٹر یوسف مُرادءَ وتی جێل‌بێتیءِ تها نبشته کته (ٹئیلز فرام ڈَنجیئنز، یوسف مُراد، بلۆچستان‌ٹائمز 2018).

”تنیگه، اگں کَسےءَ باز چابی دستءَ ببیت ءُ بچنڈێنیت‌اِش، منی جانءِ پُٹ پاد کایَنت،“ ڈاکٹر نسیم بلۆچ (ٹئیلز فرام ڈَنجیئنز، ڈاکٹر نسیم بلۆچ، بلۆچستان‌ٹائمز 2018).

گپّ تهنا گونڈۆانی شۆر شار ءُ کلیتّانی تئوارءِ نه‌اِنت. یَک انچێں هالتے که اۆدا تئی ”گُد دَر کنگ بوتگ‌اَنت. دست بُرزا بَستگ‌اَنت ءُ تئو پادانی لنکُکانی سرا لِنکۆئے ءُ اۆشتاتگئے. سجّهێں جان چِتّراں روسّێنته. شپ ءُ رۆچ تهاریءَ ئے. هِچّ تئوارے نه‌اِشکنئے. پێشاپےءَ نِشتگئے ءُ چه ڈَنّءَ یکّے تئی دستءَ بستگێں زمزیلءِ دومی سرا چِکّیت ءُ ترا ڈَنّءَ درَ کنت.“ (ن ب 2018). اے هالَتءِ تها هرچی که بوته، آ درُست هما تُرسءَ پدا نۆک کننت. تئو بارێں چُنت رۆچ اِنت هِچ تئوار نه‌اِشکته، اناگها کلیتّانی ژلینگگ که گۆشاں کپیت، تئو زانئے که سپاهی‌یے کئیت، نه گپّ، نه جُست، بَسّ منا اَلکاپێں رِدے کَشّیت ءُ رئوت، یا منا کرنٹءِ جنَگا بارت. شپ ءُ رۆچ همے هالت.

اندازه بکن، چُنت سال اِنت مردم یله دئیَگ بوته، یورُپءَ، مهپوزێں جاگهےءَ اِنت، بلے انگه جانءِ دْرَهگ نرئوت، گڑا آ مردم که همۆدا اِنت، آئیءِ هالت چے بیت. پدا لۆگءِ مردمانی هزار ازیئت.

آ مردم که چه لۆگءَ چست کنگ بوته، آئیءِ لۆگءِ مردمانی دێما شپ ءُ رۆچ همے نداره اِنت. لشکرے سپاهی لۆگءَ مان برِچ، مردمءَ بگر، بِجَن، چمّاں بند، دست ءُ پاداں بند، هَکّلّاں کن ءُ بِبَر، اے نداره چه مات ءُ گْوار ءُ جَن ءُ چُکّانی چمّاں په دمانے هم نَکِنزیت. بُرتگێں مردم ٹارچَر سیلءَ، ءُ لۆگءِ مردم پَچێں گواتءَ، یَک دابءَ سَکراتێں درد ءُ ازیئتانی تها اَنت.

سالانی سال، کَمّ ءُ گێش سجّهێں بلۆچستانءَ همے هال اِنت. برے برے گِندئے که یَک یک کێسے اے دراهێں ازیئتاں پاد کنت. اے مسله انچۆ بُرز رؤت که تئی هئیالءَ اے دم نه آ دم اے جێڑه ولگوَج بیت. همدا گِندئے دگه واکیئهے بیت ءُ اے هبر گار ءُ گۆر بیت.

بێگواه ءُ زۆر بێگواه:

جهانءَ هر جاگه بێگواهی هست‌اِنت. بێگواهی دو کِسم‌ئیگ اَنت: یَکّے، وتی مَنشاءِ سرا بێگواه بیت، هما مردم که وت وتا چێر دنت ءُ دومی هما که زۆرے بێگواه‌ئےِ کنت، چۆ که پئوج، پولیس، گُنڈا، مافیا…

بازێں مُلکانی تها مردمے که چه زندگیءِ بازێں تچ ءُ تاگاں دمَ بارت، وتی فئون ءُ رابِتهاں بند کنت، گار بیت. کَس نزانت کُجا اِنت. چه زندگیءَ چُٹّی زوریت. کَسے ماهے، کَسے گێش، کَسے کَمّ. اِشاں والنٹیئر ڈِس‌اَپیئرنس گوَشنت، که مردم وت شته.

پمێشکا، یک وهدے، پاکستانی ناوَل‌نئویس محمد حنیفءَ وَس کت که ”اے بلۆچ که بێگواه کنگ بوتگ‌اَنت، اِشانءَ مِسنگ پَرسن، یا بێگواهێں مردم گوَشگ مبیت.“ حنیفءِ هبر اِش اَت که ”ماشما زانێں اے مردم کئیا بُرتگ‌اَنت ءُ کئی کِرّا اَنت. گڑا، اے بێگواه نه‌اَنت، اَغوا کنگ بوتگ‌اَنت.“بلے مردمانی چست کنگ ءُ بێگواه کنگءِ کار که سالانی سال دێما رئوان اَت، اے بێگواه کتگێں مردمانی نام بێگواهێں مردم بوت.

زۆر بێگواه کنگ جُرمے. جهانی کانونانی هسابءَ جُرمے. انٹرنیشنل کَنوِنشن اَڈّ دئیَگ بوتگ‌اَنت. مُلکاں دَسخَت کتگ‌اَنت. هر مُلک وتی اے جُرمانی جئوابدِه اِنت. کئے، کدی، چۆنیا جئواب گِرَگ بیت، دگه گپّے، بله کانونی سورتءَ هر مُلک، هر هما کَنوِنشنءِ هلاپ‌ورزیءِ سرا جئوابده اِنت که دَسخَتّ‌ئےِ کته.

زۆربێگواهی گێشتر گۆں مُلکانی پئوج ءُ کانونءِ برجم دارۆکێں ادارهاں بندۆک اِنت. یو اینءِ ائولی مزنێں ڈاکومنٹ، یونیوَرسل ڈیکلێئرێشن آف هیومن رائٹسءِ هسابءَ اگں سرکار یک مردمےءِ سرا شَکّ اِنت که سِلکاری‌یے کتگ‌ئےِ، آ مردمءَ گرپتار کت کنت، بلے بیست ءُ چار ساهتءِ تها یک کانونی اَدالتےءَ پێش کنگ ببیت. مردمے که سرکارءَ چست کت، شپے ءُ رۆچے گوَست ءُ لۆگءِ مردم کَس سهی نه‌اِنت که مردم کجا اِنت، چۆن اِنت، چێا برَگ بوته، آ مردم زۆربێگواه اِنت. یونیوَرسل ڈیکلێرێشنءَ ابێد، زۆربێگواهیانی وتی یَک جتائێں کَنوِنشنے هم هست‌اِنت، که پاکستانءَ تنے وهدی دَسخَت نکُته. بلے یونیورسل ڈیکلێئرێشن پاکستانءَ مَنّته، ءُ ریٹیفائی هم کته.

بلۆچستانءِ جاوَر:

بلۆچستانءَ ائولی مردم که بێگواه کنگ بوته، ریکارڈءِ هسابءَ، علی اصغر بنگلزئی اِنت که 2001ءَ برَگ بوته ءُ تاں رۆچِ مرچیءَ هِچ هال‌ئےِ نێست. 2004ءَ، پاکستانءِ آ وهدیگێں وزیر داخله آفتاب شێرپائوءَ، تربتءَ گوَشتگ‌اَت که ”بلۆچستانءِ بداَمنیءِ پُژدَرءَ مئے سیکیورٹی فورسزاں کِساس چار هزار مردم گِپته.“ 2009ءَ که بلۆچاں یو اینءِ سرا همله کت ءُ جان سولیکی چست کت، ته یک ڈیمانڈے اِش اَت که ”مئے دْوازده هزار مردم پاکستانءَ گِپتگ ءُ زۆر بێگواه کته. یو این اے مردمانی یله دئیَگءِ واستا پاکستانءَ زۆر بِدنت.“

چا ءُ رند سال په سال اے نمبر گێش بوّان اِنت. پَنچ هزارءَ بگر تاں هپتاد هزارءِ هبر بوّگا اِنت. بلے کَسّ نزانت که بلۆچستانءَ بێگواه کنگ بوتگێں مردم چُنت اَنت؟

هَکپان بلۆچستان (ایچ آر سی بی)ءِ هسابءَ، جنوَری 2016 تا جون 2023ءَ، 5751 مردمءِ بێگواه کنگءِ کێس آیانا سر بوته. اے گێشتر هما مردم اَنت که چه کێچ، گوادر، پنجگور، اَئواران، خاران، خُزدار، شال ءُ کراچیءَ بێگواه کنگ بوتگ‌اَنت. اے نه‌اِنت که اندگه جاگهاں مردم برَگ بوّگا نه‌اِنت. هَکپانءِ سرۆک عبدالله عباس گوَشیت که ”اے دگه جاگهاں مارا مردم نێست. ما اے دگه جاگهاں کێساں پَکّا کت نکنێں، پمێشکا آ جاگهانی مردمانی لسٹ کنگ گران اِنت. وگن نه، اے جاگهاں که سۆشل میڈیا ءُ کوکار ءُ جاکے هست ءُ انگه اِدا چُش اِنت، اندازه بجن هما جاگهاں چے هال بیت که اۆدءِ هچ هال در نئیت؟“ ءُ اے گپّ بَجا اِنت هم.

اے 5751ئێں مردمانی گێشتری نێم ایف سیءَ بێگواه کته، ءُ گێشتر چه لۆگاں بُرتگ‌اَنت، یا پئوجی چئوکیانی سرا گِپتگ ءُ بُرتگ‌اَنت. اے، گێشتر، وانندهێں مردم اَنت. هما مردم اَنت که وانَگ ءُ نبشته کنگ زاننت ءُ وتی لۆگانی زمّه‌دار اَنت. وتی لۆگاں والێنَگا اَنت.

لۆگ ءُ چاگرد:

مردمےءِ بێگواهی په آ لۆگءِ مردماں چه کْیامتےءَ کَم نه‌اِنت. هاس وهدے تئو زانئے که دێما بلاهێں ریاستے. نه پولیس تئی کُمَکے کنت، نه اَدالت تئی گپّءَ گۆش داریت. پدا اگں اے بێگواه کتگێں مردم لۆگءِ لاپ دئیۆک اِنت، وَه اے مَهشر چِد ءُ گَنتر بیت. چُکّانی شُد اے گپّءَ نچاریت که نانءِ کَٹّۆک بێگواه اِنت. بیماریانءَ گۆں مجبوریاں کار نێست. پدا شپ ءُ رۆچ همے هئیال که بارێں چۆن‌ئےِ کننت، وت مَرگے. کَم کَمّءَ سجّهێں لۆگ زهنی مریز بیت.

ائید ءُ وَشّێں رۆچاں همساهگ یا سیاد ءُ وارِس که هَکّ ءُ پَهِلّیءَ کایَنت، مردم نزانت که په وَشّی هبر بکنت یا بگرێت. سور ءُ سانگ بنت، بێگواهێں مردمءِ لۆگءِ مردم نه شادمانی کت کنت، نه شادمانی نکُت کنت. مردم یَکدومیءِ سرا جَجمنٹل بنت.

چاگرد همے مردم اَنت. چاردیوارانی تهءِ خاندان اَنت که مێتگ جۆڑ بنت. اے زهنی بیماری چاگردءَ گِران کننت. مردمانی برداشت کَمّ بیت. مردم یکدومیءِ سرا شَکّ بنت که بلکێں گِرائێنۆک همێش اِنت. کَسان کَسانێں گپّ مزن بنت. “کئے منی مشکلاں گۆن اِنت ءُ کئے منی پرێشانیءَ گَل اِنت،“ءِ پئیمێں هورت‌نگاهی پێدا بیت. چه زندءَ لاچاری، وتکُشی… سجّهێں نادراهی چۆ هئوپءَ شنگان کننت.

گِر ءُ دارءِ نِزام:

چۆناها وَه تچکێں گپّے اِش اَت که مُلکے که ڈاکومنٹے مَنّتگ‌ئےِ، وتی سیمسرانی تها آئیءِ هلاپ‌ورزیءِ کَسّءَ اجازتءَ مدنت، وت چُشێں کارءِ کنگ سَکّێں دورێں گپّے. مَنّۆکێں مُلکءِ سرا پَرز اِنت که وتی مُلکی کانوناں بچاریت، هِچ چشێں کانونے جۆڑ مکنت که اے دسخت کتگێں ڈاکومنٹءِ هلاپ‌ورزی‌یے بوت بکنت. بلے دُنیا چۆ ساده نه‌اِنت. مُلک وتی کئومی سلامتیءِ نامءِ سرا مردماں گِرنت ءُ بێگواه کننت. دومی نێمگا همے ڈاکومنٹءِ رائج کنگ ءُ چار ءُ گزارءِ کمیٹی‌یے، که مُلکانی تها مسلسل پێشرفتءَ چاریت. هلاپ‌ورزیانی سرا هما مُلکءَ گَٹّ کنت.

زۆربێگواهیءِ جهانی کَرارداد تنیگه بازێں مُلکےءَ دسخَت نکته. اِشیءِ نگهپانێں کمیٹی هم سرجمێں کمیٹی‌یے نه‌ اِنت، ورکنگ گروپے.

ورکنگ گروپءِ کار اِش اِنت که سرکارے که مردمے بێگواه کنت، آ مردمءِ لۆگءِ مردمے اِشانی کِرّا سرکارءِ اَرزیءَ دات کنت. مسال، اگن منی برات پئوجیاں بُرته، گڑا من اِشانی هما فارُمءَ پُرّ کنان ءُ وتی اَرزیءَ اِشانی کرّا دَرج کناں. اے ورکنگ گروپ هما دمانءِ دمان، یو اینءِ تها نِشتگێں پاکستانءِ مشَنءَ، ءُ پاکستان سرکارءَ رابِته کنت که پِلاں مردم چه پِلاں جاگهءَ شمئے سپهیگاں بُرته، اِشیءِ هالاں بِدئے.

اے ورکنگ گروپ، ریاست ءُ فیملیءِ نیامءِ پُهلے. هالانکه بلۆچستانءَ بێگواهێں مردمانی تائدادءِ سرا مُختلفێں بلۆچ تنزیماں، مختلفێں وهداں، مختلفێں گپّے جته، بلے یو اینءِ اے ورکنگ گروپءِ کرّا سرکارءِ هلاپءَ بَس لهتێں سَد کێس جمه کنگ بوته. هما کێس که جمَه بوتگ‌اَنت، آهانی تها بازێں مردمے رندا یله کنگ بوته، بازێنے انگه گار اِنت. بلے چُشێں کێس انگه نێست یو اینءِ اے ورکنگ گروپءَ جمه بوته ءُ رندا آ مردمءِ لاش دئور دئیَگ بوته.

مردمےءِ کێس که جمَه بوت، هما دمانءَ ریاست جُست کنگ بوت، ریاستءَ جئواب ندات، گڑا فیملی هر جُهدے که په مردمءِ در گێجگا کنگا اِنت، آ گپّاں هم ورکنگ گروپءَ هال بِدنت. پولیس ایف آئی آرءَ درج کنگا نه‌اِنت، ورکنگ گروپءَ هال دئے، تانهءِ نام، تانه‌دارءِ ناماں هئوار کن گۆں. رۆڈءِ سرا زهرشانیءَ شتئے، ورکنگ گروپءَ هال دئے. مردمے تئی لۆگءَ اَتک که هِچ مکن، ما تئی مردمءَ در گێجێں، ورکنگ گروپءَ هال دئے. هر فالواَپ ایمئیل که رئوت، چه یو اینءِ نێمگا ریاستءَرا فالواَپ کمیونیکێشنے رئوت ءُ اے گپّ تازه بیت.

دگه چے کنگ بوت کنت؟

پاکستانءِ تها هِچ چُشێں اداره ءُ چیزّے پَشت نکپته که مردم اُمێدے بداریت. یو این ورکنگ گروپ پاکستانءَ پئوج راه دات ءُ بێگواهێں مردماں پَچ گِپت نکنت. گڑا کنگ چے بوت کنت؟

باز مردمءِ هئیال اِش اِنت که زۆربێگواهیانی کێس گێشءَ گێش یو این، ایمنسٹی ءُ اے دگه ادارهاں دَرج کنگ ببنت. چد ءُ مسترێں گپّ اِش که بلۆچستانءَ اینچو مردم بێگواه کنگ بوته، تنیگه دُنیاءِ هچ مُلکےءَ، هچ بلۆچ فرد یا تنزیمےءَ ریاستءِ هلاپءَ کێس درج نکته. مسالءِ هبرءَ، سارتێں مُلکاں باز چُشێں مردم هست که آ بێگواه کنگ بوتگ‌اَنت، لَٹّ ءُ کُٹّ کنگ بوتگ‌اَنت، اے مردم اگں جرنَل ءُ کرنلانی هلاپءَ کێس بکننت، مزنێں اسرے کپیت. اے واستا که اے سجّهێں پئوجی پاکستانءَ زَرّ کمائێننت ءُ ریٹائرمنٹءَ رند سارتێں مُلکان رئونت ءُ نندنت. اگں اِشانی هلاپءَ کێس ببیت، اِشانی راه بند بیت ءُ لاپ لگت جنگ بیت. دومی اِش که آ مردم که یک رندے بێگواه کنگ بوته، ٹارچر کنگ بوته، آ ریاستءِ هلاپءَ هَرجانه هم لۆٹِت کنت، هما مُلکءَ که اے مردم انّوں نندۆک اِنت، یورپ ببیت یا نارْت امریکه.

اگں بلۆچستانءَ بێگواه کنگ  بوتگێں مردمےءِ سیاد یا سنگت هم بلۆٹیت، سارتێں مُلکانی اَدالتاں ریاستءِ اَرزیءَ دات کنت.

بێگواهیانی سرا مسترێں راه مُلکءَ نِشتگێں مردمانی په همدستی دێما در آهگ اِنت. چاگردءِ سجّهێں مردم یا وَه بێگواه کنگانی هلاپءَ پاد بیاهنت، یا وتی باریءِ ودارءَ هم بکننت ءُ چاگردءِ هما نادراهیانی واستا تئیار ببنت که اے زۆربێگواهیانی چاگردءَ اَلّم هرکَسءَ گِرنت.