باز ماهءَ رند دلءَ په بلۆچی کتابےءِ وانَگا اۆمان کت. وتی شیلفءِ تها بازێں کتابے چست کُت ءُ پدا اێر کُت. سر پر بوّگا نه‌اَت کُجامیءَ دستءَ بکناں. همے کنفیوژنءَ مئی هلاس بوت ءُ جون آتک.
یک نێمگے ٹویٹر ءُ پئیسبُک ءُ اِنسٹاگراماں صبا دشتیاری پدا زندگ کُتگ‌اَت، دومی نێمگا عبدالواحد بندیگ بێران بوت. سَکّێں تئورناکێں گپّے اَت، بلے منی کنفیوژن‌ئےِ هلاس کُت. من کمپیوٹر بند کُت ءُ چه چُلّءَ کارچے زُرت، کتابءَ مِتَگێں کاٹون چه پَلنگءِ چێرا در کُت ءُ کارچءِ دپءَ دات. صبا دشتیاریءِ کتاب ”بےتئواریءِ دریا“ منی دستءَ اَت.
اے کتابءِ تها صباءِ، په مهتاک بلۆچیءَ نبشتگێں شۆنگال، کالم ءُ اِنشائیه اَنت. ”بےتئواریءِ دریا“ءَ منا دگه جونےءَ بُرت، شَست ءُ هَپت سال پُشت.
جون نۆزده سَد ءُ پنجاه ءُ شَشءَ آزات جمالدینی مهتاک بلۆچیءِ ائولی تاکءَ کَشّیت، هما زَرّانی سرا که سئیَد هاشُمیءَ په لبزانکی گَل ”بلوچی زُبانءِ سرچمّگ“ءَ جَم کُتگ‌اَنت. آزاتءِ مهتاکءَ زُبانءِ بار بڈّا بَست، ءُ دێمترا راجءِ سیاسی بار هم. مزلومانی جێڑه ببنت یا سامراجانی زۆراکی، مَهتاک بلۆچی درُستاں بیهار دئیان اَت.
سال گْوزان بوتنت. بلۆچیءَ اَیّوب ءُ بهُٹّوءِ زمانگ گوازێنتنت. پاکستانءَ ضیاءِ مارشل لا هکومتے آتک. غوث بخش، هیر بخش ءُ مێنگلءِ نیپ (نیشنل عوانی پارٹی)ءَ وتی اُمر جتگ‌اَت ءُ شُتگ‌اَت. جنگ هم هلاس اَت. بی ایس او ودارا اَت که افغانستانءِ سُهرێں انکلاب گۆکۆ کنانا کئیت ءُ بلۆچستانءَ سر بیت. یک رۆچے که ما چه وابءَ بُست کنێں، چمّانی دێما سُهرچَکێں بامے بیت.
نۆزده سَد ءُ هشتاد ءُ یکّءَ واجه جمالدینی بێران بیت. مهتاک بلۆچی هم گۆں جمالدینیءَ مریت گۆں. بلۆچی لبزانکءِ نبشته بند بیت. بلۆچی اهوالکاری اۆشتیت.
همے بےتئواریءِ تها یک مردے لانکءَ بندیت که من مَهتاک بلۆچیءَ دوبر چاپ ءُ شنگ کناں. اے مرد بلۆچیءِ نبشته‌کارے نبیت، لبزانکی مردمے نبیت ءُ بلۆچی نبشتهی زُبانءَ بلد هم نبیت. اے واجه، عبدالواحد بندیگ بیت. بندیگ رئوت ءُ گۆں عبدالله جان جمالدینیءَ هبر کنت که تئو صبا دشتیاریءَ بُگش که مَهتاک بلۆچیءِ کشّگا منا کُمَکّ بکنت. صبا، عبدالله جان جمالدینیءَ جئواب کت نکنت که صباءِ اُستاد اِنت. صبا رازی بیت. بلۆچیءِ نۆکێں زند، چه عبدالله جان جمالدینیءِ کارگسءَ بندات بیت. عبدالله جان جمالدینی، واحد کامریڈ ءُ رحیم بخش آزاتءَ هم گیپت که مهتاکءِ پْرنٹءَ کُمک بکننت.
یک رۆچے صبا، بندیگ ءُ واحد کامریڈ لیمارکیٹءَ، النور هوٹلءَ نِندۆک بنت. صباءَ کَلم دستءَ بیت ءُ نئویسگا بیت. بندیگ ءُ واحد کامریڈ تاک، پْرنٹنگ، شنگ کنگ ءُ بهر کنگءِ بارئوا گپّا بنت. دوئێنانی گپّ انگه هلاس نبیت ءُ صبا، مهتاک بلۆچیءِ ائولی شۆنگالءَ سرجم کنت. پنچ بےتئوارێن ءُ شپ‌تهارێں سالءَ پد، ستمبر نۆزده سد ءُ هشتاد ءُ ششءَ اے شپ کُٹّیت. بلۆچیءِ بام یکبرے پدا ٹِکّ دنت. مهتاک بلۆچی دوبر وانۆکانی دستءَ بیت. اے ماهءِ شۆنگال اے بُنگپّءِ سرا بیت که بلۆچی تاکّاری ءُ مهتاک، په بلۆچی ءُ بلۆچ راجءَ پرچا زَروری اَنت.
”… بلۆچ دنیگه چه یک انچیں تاکبندےءَ زبهر اِنت که یک نێمگے په زُبانءِ پلگارگا جاڑی ببیت ءُ دومی نێمگا راجءَ په زندءِ مادنێں راهےءِ شۆهاز کنگا رهدربری بکنت.“
اے هشتادءِ دَهکّ اَت. پیپرءِ زمانگ اَت. مهتاک، اخبار ءُ کتابانی زمانگ اَت. چراگ ءُ شپچراگانی زمانگ اَت، که لس مهلوک بےلئینیءَ زندگ اَت. مارکس‌اِزم، لینن‌اِزم، مائواِزم، اسٹالن‌اِزم، ٹروٹسکی، کاسترو ءُ چی گوێرا، سیاسی کامریڈانی دلدۆستیں بَهس اَتنت. میکسم گورکیءِ ناول ”ماں“ لبزانکی دانشوَریءِ بُنگێجی کتابے اَت. ماراڈونا، پیلے، حمید شهید، دلیپ کُمار، امیتاب، ریکها، انیل کپور ءُ گۆگۆش بئیٹکانی دیوالانی جلوَه اَتنت. پاکستان ءُ امریکه، افغانستانءِ جَنگءَ همکار اَتنت. بلۆچ شائر ءُ گُشنده امریکهءِ ”بےلِٹّکًں هر“ءَ نازێنگا اَتنت. هر گْورا انکلاب، زنده باد اَت. بی ایس اوءِ سُهرێں بێج سالۆنکانی دلبندان اَتنت. مێتگاں، نۆکی بَس یک ءُ دو هئیرونی زاهر اَت. ڈِش، انٹرنیٹ، کمپیوٹر ءُ سْمارٹ فون وَه کسّی گُمانءَ نه‌اَتنت.
شپاں، هر لۆگءِ کَشءَ که گْوستئے، ریڈیوءِ تئوار گۆشان کپت. جنوَری هشتاد ءُ هپتءِ تاکءِ شۆنگال، ریڈیوءِ بلۆچی مراگشانی سرا اِنت. مهتاکءِ ردا ریڈیو کوئٹه، بلۆچیءَ ڈالچار کنگا اَت ءُ بلۆچی پروگراماں کم وهد دئیگا اَت ءُ کْوالٹی‌ئےِ سَک نِزۆر اَت.
”بلۆچی مراگش پێش کنۆک ءُ چار ءُ تپّاس کنۆک یا وَه دَرامَدێں واجکار اَنت یا هما اَنت که بلۆچی زُبانءَ نزاننت.“
من وانان وانانا مارِت که کتابءِ شَرترێں بهر شۆنگال اَنت. صباءَ شۆنگال، زُبانءِ، سیاسی، چاگردی، ءُ ماشی جێڑهانی سرا، ءُ مزنێں شائر، سیاسی جُهدکار ءُ تاکارانی بارئوا نئویستگ‌اَنت.
هشتاد ءُ هپتءِ دگه شۆنگالےءِ سرهال اِنت ”گۆں بلۆچی زُبانءَ اے نارئوائی پرچا؟“
اے همے زمانگ اِنت که سرکارءَ جار جتگ که نوں انٹرمیڈیئیٹءِ سِلێبسءَ بلۆچی ءُ بْراهوی زُبانءِ ”پرچه“ هئوار بنت. بلے بلۆچستان بۆرڈءِ سکریٹریءَ نۆدربر پَهک جئواب داتگ‌اَنت که سرکارءَ اێوکا پشتۆ ”پرچه“ منِّتگ. مهتاک بلۆچی، بۆرڈءِ سرا ایراد گیپت ءُ گُشیت که اے وڑێں کار گۆں ”بلۆچی زُبانءَ بیرَگێں دُژمنی اَنت.“
شۆنگال من هلاس کُتنت، ءُ کالم بندات. کالمانی وانگا منی دل سَک پِر نه‌اَت. اِنشائیه من بَس یک ءُ دو ونت ءُ پدا اَتکاں کتابءِ ائولی نبشتانک (پێشگال) ”کُج اِنت هما که منی گُنگیءَ زُبان بدنت“ دوبر ونت. بندیگ ءُ صبا کِساس سئے سالءَ همکار بوتگ‌اَنت. صباءِ کار مهتاکءِ ایڈِٹ کنگ، شۆنگال، کالم ءُ اِندگه نبشتانکانی نئویسگ ءُ نِکان جم کنگ بوتگ. مهتاکءِ گێشترێں کاراں صبا کنگا بوتگ. وتی کارگسءَ چپراسی ءُ هیڈماسٹر دوئێں وت بوتگ. بندیگءِ کار مالی جاورانی چارگ ءُ گیشّێنگ بوتگ. په بلۆچیءَ چنده کنگ ءُ تاکانی بها کنگءِ ڈُبّه‌ئےِ هم گۆن بوتگ‌اَنت. بندیگءَ مزن‌هۆرءَ بازێں مُدّتے گْوازینتگ ءُ پجّارۆک‌ئِے باز بوتگ. مهتاک بلۆچیءَرا گێشتر مالی کُمَک چه مزن‌هۆرءَ رسِتگ ءُ گێشترێں کُمک کنۆک سیاسی پارٹیانی باسک ءُ دۆزواه بوتگ‌اَنت.
هشتاد ءُ ششءَ رند بلۆچ سیاستءَ دو مزنێں بدلی آتک. فدا احمدءِ کۆشءَ، بی ایس اوءِ، دو دَڑ دێم په دێم کُت. کُشت ءُ کۆش بوت. هر پارٹیءَ گُشت که فدا احمدءِ کۆشءِ سرا مئے بئیانیه راست اِنت. دومی بدلی اِش اَت که پاکستانءَ مارشل لا هلاس بوتگ‌اَت. نۆکێں ”دْرۆگێں جمهوریت“ءِ واستا الیکشنانی جیکّا جاک اَت. بلۆچانی سلهبندێں جنگ دێر اِنت هلاس بوتگ‌اَت. هیر بخش ءُ مێنگل دَرانڈێه اَتنت. غوث بخشءَ وتی پارلیمانی پارٹی (پاکستان نیشنل پارٹی) جۆڑ کُتگ‌اَت.
”بلۆچی“ یکّێں مهتاک اَت. اے دْرستێں سیاسی گل جُهدا اَتنت که فدا احمد ءِ کۆشءِ سرا بلۆچی، آهانی پارٹیءِ لێکه ءُ بئیانیهءِ پلّه‌مرزیءَ بکنت. صباءَ وتا کِرّےءَ داشتگ‌اَت که بلۆچی کَسی لێکهانی پلّه‌مرزیءَ نکنت ءُ اے پرُشت ءُ پْرۆشءِ زمانگءَ بلۆچیءَ وتی یک آزادێں پالیسی‌یے دارگی اِنت، هچ سیاسی پارٹیءِ بُنءَ بوّگی‌ئےِ نه‌اِنت. بندیگ مجبور اَت پرچا که په صباءِ کارانی کنگا دگه مردُم نێست‌اَت. بلے بندیگءِ سرا پْرێشَر باز بوّان بوت که صباءَ بِکَش. ”بلۆچی“ بائیکاٹ کنگ بوت ءُ صبا زا ءُ بد. بلۆچی مهتاک ماں بازاراں بُن دئیگ بوت. چه مزن‌هۆرءَ مالی کُمک بند بوتنت.
پێشگالےءِ ردا بندیگ دو نۆکێں مردُم در گێجیت. شئے رگام، په شۆنگال نئویسگا ءُ فضل خالق، په شئے رگامءِ کُمک کنگا. نوں مان‌مْیاتکێں صباءِ هاجَت نێست‌اَت. یک رۆچے بندیگ، فضل ءُ پی این پیءِ آستونک لانتکگێں کامریڈ، صباءَ کَلاگ بندنت، سُبکّی کننت ءُ په چَمّ‌سُهر چه بلۆچیءِ کارگسءَ در کننت.
بلۆچی، سئے سالءَ رند سیاستءِ پلّه‌مرزیءَ شُرو کنت ءُ پی این پیءِ سیاسی کامریڈانی فکری پلّه‌مرزیءَ کنان بیت. مالی جاور شرّ بوّان بنت. بندیگءَ وتی ءُ مهتاکءِ رکّێنگءِ هاترا صبا ببا داتگ‌اَت. بلے صباءِ در کنگءِ کساس سی سالءَ رند، بندیگ هم کَلاگ بندگ بوت، سُبکّ کنگ بوت ءُ په چَمّ‌سُهر چه بلۆچی اِکیڈمیءِ کارگسءَ در کنگ بوت.
جون دو هزار ءُ یازدهءَ صبا شهید کنگ بوت. دْوازده سال گْوست. دو هزار ءُ بیست ءُ سئےءِ جونءَ بندیگ مُرت. دوئێنانی اکس سوشل میڈیاءَ اسٹوری ءُ پۆسٹانی بْراه اَتنت. کساس سی ءُ پنچ سالءِ جتائیءَ رند، مَرگءَ دوئێں سِستگێں همکار یکجاه کُتنت.
من کتاب پدا کاٹونءَ کُت ءُ کاٹون ٹئیپے جت ءُ پَلنگءِ چێرا راه دات، لئیٹ کُشت. منی چمّاں بلۆچستان ءُ مئے مهلوکءِ زندگی، هما که هما اِنت؛ بلۆچیءِ رهبند انگه نگیشّتگ، انّوگێں گْوادر ءُ سی‌پیک، آ زمانگءِ حَبءِ انڈسٹریل ایریاءِ جێڑهءِ نۆکێں دْروشمے، ”سرهَدی مُهاپزانی جاور“ءِ پئوجیانی نارئوائی انگه هما اَنت که جنوَری هشتاد ءُ هشتءِ شۆنگالءِ تها گندگ بنت، کۆسٹ‌گارڈ انگه مردُماں تنگ کنت، جێوَنی، بُندری ءُ گَنزءِ بزّگێں مێد انگه کۆسٹ‌گارڈءِ لُٹ ءُ پُلانی دێما بےواک اَنت، بلۆچی انگه اسکولاں وانێنگ نبیت، ادبی ءُ سیاسی پرُشت ءُ پْرۆش ودّان اَنت، بلۆچ ازمکار، ادیب، شائر ءُ گُشنده انگه بزّگ ءُ نێزگار اَنت. ”په وَشّێں رۆچاں اتّحاد“ انگه نبوتگ. گْوادرءَ انگه آپ نێست. سرکار، تاں رۆچء مرچی مئے کُنگراں کُشان اِنت. بلۆچ سیاسی پارٹی تاں رۆچء مرچی انگه جُهدا اَنت که مهتاک، رۆتاک ءُ ویبتاک، آهانی سیاسی لێکهانی پلّه‌مرزیءَ بکننت. هما وت ماں وت بےبرۆسهی، هما مان‌مْیاتکی.
بِل تُری زمانگ بدل بوتگ، مهلوک هم دگرے ءُ آسراتی هم دگر اَنت، بلے منی چمّانی دێما پورا تُرسناک‌ترێں نۆزده سد ءُ هشتاد ءُ شَشے نۆکی چه وتی هۆنڈءَ سرا کشّان اِنت ءُ پێداک اِنت.
