میلَن کُنڈێرا، یک اَپرێل 1929ءَ چیکسلواکیهءِ شھر برنۆءَ ودی بوته. کُنڈێرا، رۆشن‌پِکرێں مردمے بیت ءُ کمیونسٹ پارٹیءَ همگرنچ بیت. بلے کُنڈێرا چۆ که دپ‌نه‌اۆشتێں نبشته‌کارے بیت، پمێشکا چه پارٹیءَ کشّگ بیت. آئیءِ نبشته ءُ هبرانی سرا هم بازێں سختی ءُ پابندی‌یے بیت. گُڈسرا، کُنڈێرا چه اے چیزّاں بێزار بیت ءُ 1975ءَ چه چیکسلواکیهءَ در کپیت ءُ فرانسءَ کئیت ءُ جهمنند بیت. 1979ءَ میلن کُنڈێراءِ چیکسلواکیهءِ شَھریت ھلاس کنگ بیت. کُنڈێرا وتی پشت کپتگیں زندگیءَ فرانسءَ گْوازێنیت، ءُ یازدَه جۆلائی 2023ءَ فرانسءَ بێران بیت.
چه کسانیءَ، پتءَ کُنڈێراءِ تربیت میوزیشنےءِ ھسابءَ کُته، پرچا که پت وت میوزیشنے بوته. بلے کُنڈێرا نبشته‌کارے جۆڑ بوت ءُ شئیر، کسمانک ءُ کسّه‌ئےِ نبشته کُت. پدا هم آئیءِ نامداریءِ سئوَب آئیءِ ناوَل اَنت ءُ ناوَلانی انفرادیت اِنت.
کُنڈێراءَ وتی ناولانی تها زندگیءِ ھما مسله، گۆں هما نازُرکیاں چۆنڈِتگ‌اَنت که مردم یا وَ اِشاں سَرگْوز کننت یا گۆں اینچو هورتیءَ نچارنت. کُنڈێراءِ ناول اِنسانی وجود ءُ گۆں انسانی وجودءَ بندۆکێں مسلهانی سرا اَنت، چۆ که بےوَفائی ءُ هما سیاسی ءُ مزھبی تنگ‌نزری که چه نزریهءِ وتی اخلاکی سپورٹءَ پێداک بیت؛ سِنسَرشپ ءُ ڈکٹیٹرشپ. نزریه ءُ ڈکٹیٹرشپ ءُ سِنسرشپءِ مردمانی رئویّه انچۆ جۆڑ بیت که وت کَلاگی بنت، ءُ اے دگه مردمانی واستا هْیومر یا کندگی جاورے پێدا بیت. گێشتر نبشته‌کار اے هْیومرءَ بئے نکننت، یا آهانی هئیالءَ اے نبشته کنگی چیزّے نه‌اِنت. کُنڈێراءَ وتی کارانی تها همے چیزّ زاھر کُتگ‌اَنت.
میلن کُنڈێرا، هیومر منێجرے. کسّه کنت که جلاوتنیءِ دئوراں یک رندے منا مردےءَ چِتگ ءُ دێما کُته که ”من زاناں شُمئے مُلک سوویت ڈکٹیٹرشپءِ آماچ اِنت. مردءَ تاں سَک دێرا سِنسرشپ، تُرس ءُ بیمّ، بندی ءُ گاری ءُ اَزیتءِ سرا گپّ کُته. منا گُشتگ‌ئِے که من سرپد باں که تئی وڑێں آرٹسٹءِ واستا سکّ گْران بوته، وتی مُلکءِ نندگ.“ میلن گُشیت که ”من گُشته ڈکٹیٹرشپءَ منا هْیومر سِکّارێنته. پرچا که من وتی اَپارٹمنٹ گۆں سنگتےءَ مٹّ کُته. من آئیءِ اَپارٹمنٹءَ نشتگان ءُ آ منیءَ، که سرکار منا ٹْریس کُت مکنت. منی سنگت چۆ که سَکّێں جنِک‌بازے بوته، آئیءَ منی اَپارٹمنٹءَ رۆچے جنکّے آورته. نوں که من در کپتگ ءُ فرانسءَ اَتکگاں، منی سنگتءَ دْرهێں جنکّ کاگد نبشته کتگ‌اَنت که من چه مُلکءَ در کپتگاں. پرچا که آئیءَ جنکّانی دێما وتارا من کُتگ ءُ پێش داشته.“ کُنڈێرا گُشیت که اے کسّهءِ آرگا رند ھمے فرانسی مرد چه من سکّ دلپْرۆش بوتگ ءُ گُشتگ‌ئِے که اے کندَگی گپّے نه‌اِنت. پدا وتا چه من دورئےِ داشته.
چِه چِلّ سالءَ گێشءِ جلاوتنی، ادبی کار، سیاسی نزر، کُنڈێراءِ، وتی مُلک ءُ یورپءِ چارگءِ اندازءَ بدل کننت. آئیءِ کارانی تۆکا یکّ نۆکێں چیزّے گێش بیت. سلمان رُشدی، کُنڈێراءِ وانَگا رند گُشیت که آئیءَ منی سرا سکّێں مزنێں اَسرے کُتہ. آئیءِ گپّ که ”مردمءِ جُھد تاکتءِ هلاپءَ، اَسلءَ یادداشتءِ جُھد اِنت. بێھال نکنگءِ جُھد.“ پرچا که مارا مئے یادداشت ڈیفائن کنت. مئے دُنیاءِ چارگءِ انداز ءُ پَرْسپیکٹیو، مئے تجربهانی نتیجهءَ جۆڑ بوتگێں یاداشت اَنت. تاکت مُدام تاریخ ءُ یاداشتءِ سرا اَجاره‌دار بوّگءِ جُھدا کنت ءُ چاگردءِ پَرسپیکٹیو ءُ نیریٹیوءَ وتی مَنشاءِ مُتابک جۆڑ کنت. آ چاگرد که وتی یادداشت ءُ وتی تاریخ ءُ چاگردی تجربهاں آزات ببیت، آئیءِ رَد دئیگ یا گُمراه کنگ، ڈکٹیٹرشپ ءُ دْروگێں آئیڈیالوجی (سیاسی ءُ مزھبی)ءِ وسیلهءَ اێردست کنگ سکّ گْران بیت.
کُنڈێرا گُشیت که مئے دُنیاءَ سئوال کنگ سکّ گْران کنگ بوته. ھرکسی کرّا بس جواب ھست، ھر چیزّءِ جواب. هرکَس که گۆں اے جواباں تِپاک مداریت، بزاں ماتءَ نئیاورت. کُنڈێرا گُشیت که آئیڈیالوجی سیاسی ببیت یا مزھبی، آئیءِ مسترێں داوا ھمێش اِنت که کاملێں راستی منی کرّا اِنت، پمێشکا سئوال کنگ یا اختلاف دارگءِ گُنجائش کُٹّیت. نوں هر هما کَس که آئیڈیالوجیءِ رندگیریءَ بکنت، ڈکٹیٹرشپ ءُ زالمێں نزامءِ بُنیاداں اێر کنگا اِنت. مرچی یکّ گپّے یا یکّ مسلھےءِ سرا کسّءَ گپّ کنگ یا سئوال چست کنگءِ ھکّ نێست. باندا اے چیزّانی لڑ مستر بیت. اے بےبرداشتیءِ دائره پْراه‌تِر بوّان کنت ءُ آست آستا ھچ کَسّءَ ھچ سیریئسێں چاگردی ءُ سیاسی مسلهءِ سرا ھبر کنگءِ ھکّ نبیت.
سنسرشپ ءُ ڈکٹیٹرشپ، پمێشکا چه سئوال کنگ ءُ سئوال کنۆکاں تُرسیت، بلے سیاسی جُنزءِ سرۆک ببیت یا مُلّا، تئو که آئیءِ کرد ءُ کارانی سرا یا نزریهءِ سرا سئوال چست کُت ، ھما دمانءَ واجب القتل بئے. میلن کُنڈێرا گُشیت ادیبءِ کار مردمانی سرا راستیءِ اِمپوز کنگ نه‌اِنت، راستیءِ شۆھاز اِنت. راستیءِ تک ءُ پھنات ءُ ڈائمنشنانی گیّشێنگ اِنت. یک مسلھےءَ اگں چار مردم چه چار مختلفێں دَریگا چاریت، چارێن‌ئِے دگه دگه وڑا گندنت، پمێشکا مسلهءِ ھَلّءَ دگه دگه وڑا تجویز کننت. اِشیءِ متلب اے نه‌اِنت که اگں اِشانی پَرسپیکٹیو که چه یکدومی‌ئیگءَ جتا اَنت، گُڑا اِشانی تۆکا یکّےءَ ھَکّ ھست که آ دگه سئےئێنانی سراں کَلم بکنت. سیاسی، سماجی ءُ ادبی ڈائیورسٹی ھمێش اِنت که درُست وتی جاگها رَد نه‌اَنت. اے چیزّ مارا نِزۆر نکنت، بلکه گێشتر کئوّاس جۆڑ کنت، گێشتر سرپدێں چاگردےءِ بُنیادءَ اێر کنت ءُ مارا په یکّ مسلھےءِ ھَلّءَ گێشتر آپشن دنت. پمێشکا هیٹروجینَس ءُ ڈائوَرسێں چاگرد چه ٹْریڈیشنل ءُ هوموجینَس چاگرداں گێشتر پْروگریسیو ءُ آزات بنت. کُنڈێرا وتی مُلک ءُ یورپءِ بارئوا گُشیت: “maximum diversity in minimum space”.
یکّ چاگردےءِ تۆکا پِکر ءُ ھئیالءِ شاھگانیءِ یکّ شَرّێں کئیلۆ یا انڈیکیٹر لیوَل آف ڈائورسٹی. وھدے ما رسم ءُ رئواج یا کلچرءِ نامءَ دگه مردمانی سرا وتی مَنشاءَ اِمپۆز کنێں، گُڑا چاگردءِ پِکر اۆشتءِ آماچ بیت. لھتێں مردم چاگردءِ راست ءُ دْرۆگءِ ٹێکه‌دار جۆڑ بیت. بوت کنت آھانی اے کارءَرا شرّ گُشگءِ واستا مزھبی، سیاسی یا ٹریڈیشنل ءُ کلچرل مردم دلیل بسازنت، اِشیءَ جائز کَرار بدئیَنت، بلے اے کار مُدام په آم مھلوک یا چاگردءَ تاوانے بیت.
میلن کُنڈێراءَ وتی سرڈگار، چه وتی سرڈگارءَ پێدا بوتگێں لبزانک ءُ دگه آرٹ فارم دۆست بوتگ‌اَنت. بلے آئیءِ دۆستیءِ وتی اندازے بوته. آئیءِ، تاریخ ءُ کئوم ءُ لٹریچرءِ چارگءِ وتی پْوائنٹ آف ویویے بوته. کُنڈێراءَ په آرٹ ءُ آرٹسٹءَ هاسێں کالب یا نزریه نتْراشته که آرٹسٹ چے بکنت ءُ چے مکنت.
زندگیءِ بارئوا گُشیت که مردمءِ زندگی بَس یکّێں رند اِنت. چۆ بوت نکنت که مردم دوبَر پێداک ببیتءُ وتی زندگیءَ شَرتِر بکنت. پمێشکا، زندگیءَرا شَرتر گْوازێنگءِ راه یَکّے: راستیءِ شۆھاز. نوں اگں راستیءِ شوهازءِ امَلءَ نزریه یا مزھبی کالبےءِ تها بند کنئے، مردم یا کئوم راستیءَ چۆں شۆهاز بکنت. گران بیت، مهلوک چه راستیءَ زِبهر بیت ءُ اے سکّێں مزنێں زُلمے.
دومی نێمگا، کُنڈێرا کسانێں کئوم ءُ آھانی سرا تاریخءِ جبرءِ بارئوا گُشیت: 1938ءَ، جرمنیءِ شهر مْیونِخءَ وهدے انگلینڈ، فرانس، اٹلیءُ جرمنی مئے مُلک (چیکسلواکیه)ءِ مستکبلءِ پئیسلهءَ کنگا بوتگ‌اَنت، مئے وتی مُلکءِ وفدءِ مردم سجّهێں شپءَ ڈَنّءَ اۆشتاتگ‌اَنت. سُھبءَ ھال دئیگ بوتگ‌اَنت که شُمئے مُلک گۆں جرمنیءَ ھۆر کنگ بوته. کُنڈێرا گُشیت که په کسانێں کئومءَ تهنا اے چیزّ بَسّ نه‌اِنت که کئوم اِگزِسٹ کنگا اِنت. آھاں په وتی اِکزِسٹنسءِ برجاه دارگءَ گۆں تاریخءَ جنگ کنگ کپیت. چێا که، میلن کُنڈێراءِ هسابءَ، کسانێں کئوم تاریخ ءُ مزنێں کئومانی واستا insignificantبنت. چۆ که برتانیهءِ سروزیر چیبرلین، چیکسلواکیهءَرا گۆں جرمنیءَ ھۆر کنگا رند گُشیت: A far away country of which we know nothing.
نوں میلن کُنڈێراءِ مُتابکءَ په کسانێں کئومانی ادیباں مسله باز اَنت. اِشانا په وتی وجودءِ سابِت کنگا تهنا ڈنّی دُنیاءِ دێما وتی اِزم اێر کنگ بَسّ نبیت، وتی جندءِ مردمانی دێما اِشانی بستار اێوکا یک ادیب ءُ شائرےءِ نبیت. کئومءِ وتی نمائندهێں پِکرءِ مردم همے اُمێدا دارنت که اے کئومی تاریخ، کئومی جنگ ءُ نزریهءِ هما پئیما پابند بنت که ما لۆٹێں. پمێشکا وھدے اِزمکارے وتی آرٹءِ پلّه‌مرزیءَ ایمانداریءِ سرا گپّ بجنت، اے چاگرد په آئیءَ وڑ وڑێں مُشکل پێدا کنت، رنگ رنگێں شِگان سازیت. پمێشکا اے کئومانی ادیب تهنا جیوگْرافیکلی جلاوتن ءُ درانڈێه نبیت، وتی جندءِ مُلکءَ، جندءِ مردمانی نیامءَ هم درامد ءُ دَرانڈێه بیت. پرچا که راستیءِ گۆش دارۆک ءُ راستیءِ شۆھاز کنۆک مُدام کَمّک بنت. اے مردم مُدام لنکُکانی سرا ھساب بنت. ھما گپّءَ که دْرُهێں مردم گۆش دارگ لۆٹنت ءُ دْرُستاں دۆست بیت، آ گپّءِ جنَگ وَ اَرزان اِنت، بلے زروری نه‌اِنت که اے گپّ راست ببیت ءُ اے ادیب راستءِ شۆهازءَ یله دات نکننت، ءُ راستءِ مهُبّتءَ وتی مهلوکءِ تها دَرامَدیءِ سگّگ هرکَسی کارے نه‌اِنت.
میلن کُنڈێراءِ وانگا رند تئو زانئے که جنگ ءُ جدل ءُ سیاسی چست ءُ اێرانی وھدا هم ھیومر پێداک بیت. بلے مردم چه هْیومرءَ گێشتر سیاسی ناره‌بازی ءُ جزباتی گپّ کنگا ھُبدار بنت. پرچا که هْیومر زندءِ ھما گپّ ءُ مسلهءَ هم آشکار کنت که آم ھالتاں مردم‌ئےِ چێر دیئگ لۆٹیت. پمێشکا اگں تئو مزاک بکنئے، مردم سکّ دلءَ کارنت. پرچا که زندءِ ھر تک ءُ پھناتءِ سرا مزاک زندءِ یک تَهلێں راستی یا سنسر نبوتگێں راستی‌یے دێما کاریت. باز مردم که دلءَ دُزّ اِنت، اے مزاکءِ تها وتی جندءِ گُپتار ءُ کردارءِ تَزاداں گندیت. پمێشکا زهر گیپت.
میلن کُنڈێرا ھما مردم اَت که آئیءَ دُنیا، زندگی، تاریخ ءُ کئوم، ھما نزرءَ چارِت کُت کُتنت که دگه مردم‌ئِے نچارنت. پمێشکا کُنڈێراءِ وڑێں مردمانی رئوگ گران اِنت.
Sameer Mehrab is a writer and co-founder of Balochistan Times. He often depicts Balochistan's socio-political dilemmas in his fiction and poetry. He is based in Canada.
