(منی امّاں، بی بی آمنہ ءِ نامءَ)
بلوچی دوچ الّم چہ یک سادگیں شولےءَ بندات بوتگ۔ انچو کہ انسانی تاریخءَ بنیادی پکاریں چیزانی تہا یکے الّم ہمے شول بوتگ، وہدے انسانءَ پہ وتا پوشاک اَڈّ کُتگ۔ اشیءِ سوب لجءُ میار بوتگ یا وتا چہ موسماں رکّینگ، بلے شول الّم ہما اولی دوچ بوتگ کہ انسانءَ ہما دورءَ دوتکگ وہدے آئیءِ سوچن جناوری ہڈّءُ کنٹگ یا توسکیں دار بوتگ اَنتءُ بندیک، جناوری پوستءُ مُود۔ بوت کنت کہ وہدے آبریشمءِ دورءُ باریگ اتکگ انت تہ ہمے شول، میزان میزانءَ، پہ پائیدارتر کنگا، موسمءِ ڈولءَ دوچگ بوتگ۔ موسم ہما دوچ اِنت کہ گُد چپّی کنگءُ دوچگ بیت۔ دوچگءَ رَند وہدے گُد راستی کنگ بیت تہ دگہ شکلے در کاریت۔ اگاں شولءِ یک ڈکّے یکیں کدّءُ اوتاگءَ دوچگ ببیت، موسمءِ رنگءَ زوریتءُ اگاں کسےءَ اے شول پائیدارءُ مُہکم تِر کنگ لوٹتگ، تہ آئیءَ الّم شولءَ را سےءُ چار ڈَکّ جتگءُ وہدے گُد ئِے راستی کُتگ، تہ دیستگ ئِے کہ اُردُکیں چار کُنڈیں ڈبّہءِ پئیمیں دوچُکے پدّر اِنت۔ میزان میزانءَ الّم پہ وتی کارءِ ارزانتر کنگا گُدءِ راستیءَ زمزیلءِ رنگءَ ڈک جنان بوتگ۔ اشیءِ مکسد ہم پشکءَ را پُشتک کنگ بوتگ، پائیدارتِر کنگ بوتگ۔ بلے آ وہداں اے الّم پہ گُدءِ پِر جنگ یا جوڑینگءَ کارمرز کنگ بوتگ۔ اے زمزیلءِ نام دیمترا چَکن یا زِہ پر کنگ بوتگ۔
وہد کہ جنزان بوتگءُ جولاہگاں آبریشمءِ سرا گُد تَنِتَگ، ہمے پروسس یا کار، جنینےءَ الّم گوں سک باز دلگوشءَ چارِتگ گوں کہ دیمترا چُنُکّءُ تناب یا کانٹُکءِ دوچ ئِے جوڑ کُتگ۔
دوچءَ الّم گوں بلوچاں سپر کنانءَ وتا کیچءَ سر کُتگ۔ شِہمیں دوچ، کہ پکّائیءَ پہ براہءُ جلوہءَ دوچگ بوتگ، چہ آبریشمءِ ایجادءَ پد ودی بوتگ۔ بلوچاں آبریشم اوَل وتی لوگانی تہا رَتکگ اَنت۔ کیچی دوچ، اول دو رنگ، شونزءُ زَرد (مالٹا رنگ یا رولہءِ دمانءَ آزمانءِ زردیءِ رنگءَ نام کپتگ) ءَ دوچگ بوتگ۔ اشیءَ را ”ڈگار دوچ“ گُشگ بوتگ۔ اے ڈگار دوچ، دو اوتاگ کشگءُ دوچگ بوتگ۔ یکّیں کساسءَ چہ دو نیمگا ڈَکّ جنانءَ بزیںءُ پَتَنیں رِدے دوچانءَ روان بوتگ اَنت کہ مروچی ”چیلکو“ گُشنت ئِے۔ چیا کہ اے چِیلّ دنت۔ سکیں ہورتکاری یےءُ دیر کنت۔ دیمترا دگہ رنگے گیش کنگ بوتگ کہ ماں بلوچیءَ ناسی گْشگ بیت۔ بلے آ وہداں بلوچ جنیناں دوچءِ تہا سُہر گُشتگ۔ اے ہیال ہم الّم چہ مزواکءِ رنگءَ آتکگ چیا کہ بلوچ لُنٹانی سرا مزواکءِ رنگءَ سُہر گُشنت۔
کیچی دوچءِ تہا وہدے سبز، اِسپیتءُ سیاہیں بندیک گیش کنگ بوت، تہ اے ششیں رنگاں مروچیگیں کیچی دوچءِ بُن ہِشت یا بنرِد ایر کُت۔ رَندا وہدے پژم اتکگ، تہ اشیءَ ہم اے ششیں رنگانی ہاسیں رِدءُ بند مٹ نکُتگ چیا کہ تَنا وہدا بلوچ جنینانی نفسیات جوڑ بوتگ کہ اے رنگ ہمے یکیں ترتیبءَ (سُہر، شونز، زَرد، سبز، اِسپیت، سیاہ) براہ دئینت۔ مروچاں ہمے بنیادی رنگانی دگہ ہزاراں رنگ (تَنَک تِرینءُ پُختہ تریں) کیچءَ اتکگ بلے بلوچی بنیادی دوچ انگتہ ہما ششیں رنگاںءُ رَنگانی ہما یکیں ترتیبءَ دوچگ بنت۔ اندگہ تنک تریںءُ پُختہ تریں رنگ، پیتءُ شیشگ (نِماش) مشین دوچءَ کارمرز کنگ بنت بلے جالارءُ چُنُکّءَ دوچگ نبنت۔ جالارءُ چُنکّ ہم دو وڑا دوچگ بیت۔ دود، ہما کہ زردءِ ہمراہیءَ سُہر یا شونز ہم مان کنگ بیتءُ بے دود ہما کہ زَردئِے مان نبیت۔ دودءُ بے دود کُڈّکءَ مان بنت۔
ڈگار دوچءَ پد ”چورہ دوچ“ اتکگ۔ اشیءِ تہا دوئیں چیلکوانی نیامءَ موسم یا پُرءُ سیاہءُ اسپیت دوچگ بوتگءُ سربرا موسم چو چپّی ئیں کوہءَ دوچگ بوتگ کہ آنگلی نامینگ بوتگ۔ اے چپی ئیں کوہءِ چیرءِ چیلکو، زِہ ءُ سیاہءُ اسپیت (بندنءَ چمءُ سُورمگ گُشگ بیت)، روچِ مروچی ہم کیچی بلوچی پشکءِ بنیادی دوچ انت یا تو بگش دوچءِ بُنیادی یونٹ انت۔ اشیءِ نام ہم کُڈّک پمیشکا دئیگ بوتگ۔ انچش کہ لوگ مردمءِ زندءِ بُنیادی یونٹ انت۔ میزان میزانءَ اشیءِ تہا چُنُکہ گیش کنگ بوتگءُ پدا تناب۔ جالار رندا اتکگ۔ جالارءِ در گیجگءِ دو سوب بوت کننت۔ یکّے اش کہ اے چہ چنکہءَ ارزانتر اِنتءُ دومی اش کہ مُہکمترءُ پائیدارتر اِنت۔
بلوچی دوچءِ بابتءَ وت اڈ داتگیں کسّہ ہم باز اَنت۔ چُش کہ خالدہ بروہی وتی نبشتانکءِ تہا بلوچی دوچءِ بابتءَ گُشیت کہ اشیءَ گوں مہر گڑھءِ تہذیبءِ پشکپتگیں نشانیاں سیادی ہست۔ ءُ نائلہ قادری وتی نبشتانکءِ تہااشیءَ را جنینءِ ازمی درشان گُشیت کہ جنینءَ را گپ جنگءِ اجازت نبوتگ، گڑا آہاں ہمے دوچانی تہا وتی دلءِ گپ جتگ اَنت۔
بلے بلوچی دوچءِ تاریخ سئے مزنیں بہراں گیشینگ بوت کنت کہ گیشتر پکّا تریں دلیلے بوت کنت۔
اول وَ زلورت، انچو کہ اے نبشتانکءِ بنداتءَ گُشگ بوتگ۔
دومی، مواد، سامان یا چیزانی رسگ کہ ہر ہما دورءَ ہما چیز یا رنگ کہ رستگ، ہما کارمرز کنگ بوتگ۔
دیمترا انسانءِ تہا جمالیات یا چہ نوکءَ نوکترءُ براہدارتر جوڑ کنگءِ جُہد۔ ءُ ہمے جمالیاتی یا دلکشیءِ دوستی بوتگ کہ جنیناں ابرمءِ تہا ارزانترءُ نزیکتریں نکش پَٹّتگءُ آہانءَ دوچگءِ جہد کُتگ کہ مروچی بنیادی دوچانی شکل انت۔ چراہاں مُرگءِ پانچ کہ اچ وتی نامءَ زانگ بیتءُ مُرگءِ پادگءِ دروشمءَ انت۔ جالارءُ پڑیوارءِ نال کہ کوہءِ دروشمءَ انت۔ اندگہ بازیں اَنچیں چیزانی دروشمءَ دوچ اڈّ دئیانءَ مروچی ہر وڑیں چیزے کہ دوچگرءَ آئیءِ زیبائیءُ دلکشی دلءَ بلگّیت، آ بنیادی دوچاں ہما ترزءَ ترّینیتءُ نوکیں دوچے اڈ کنت ءُ نامے پرئِے کنت۔
وہدءُ زمانگاں دوچءِ دوچگ ءُ پِر کنگ، ہر دو گران بوتگ اَنت۔ پمیشکا گشگ بوتگ کہ پہ دوچءِ دوچگ گیشیں عقلءُ ہوش، بَلدیءُ سرپدی پکار انت۔ آ وہدءِ بلوچءِ نِزّءَ ہُداءَ اے چیزانی بہرءُ بانگ کنگا پرکءُ دَرک داشتگ، بزاں اے زہنی ءُ دماگی کارگیشتر پہ بی بی ءُ بانکاں در چنگ بوتگ اَنتءُ پہ مولداں جسمانی کار۔ دگہ یک سوبے اش ہم بوتگ کہ بی بیءُ بانکاں آبریشم پہ بہا گِپت کُتگءُ مولدءُ کارداراں گِپت نکُتگ۔ دوچءِ دوچگ آ زمانگاں مزنیں مردُمی کارے بوتگ، بی بیءُ بانکانی لوگءِ کار، مولداں کُتگ انتءُ بانُکاں وت نشتگءُ گُد دوتکگ۔ پمیشکا گُلءُ شلاگوک ،کلاتی موسمءُ اندگہ مزنیں دوچ ہاس پہ بی بیءُ بانُکاں بوتگ انتءُ آ زمانگاں دوچ تہنا پشکءَ پِر بوتگ، شلوارءُ گشاناں دوچ پِر نبوتگ۔ پشک ہم پٹءُ دامن نبوتگ اَنت۔ مولداں نہ اینچو گنجائش بوتگءُ نہ وہد اِش رسِتگ کہ بنندنتءُ گُد بُدوچنت چیا کہ لوگانی سجّہیں کار، دانءِ دُرشگءَبگر تاں آپءِ آرگءَ، درسیں کار ہمے مولداں کُتگ اَنت۔ آ بی بی آنی چُکّانی بَڈّ زُور ہم بوتگ اَنت۔ پمیشکا آہانءَ ہمے کمّیں وہد کہ رسِتگ، چہ بی بی آنی سر آتکگیں بندیکاں پہ وتا بُورُکءُ بہارُکے دوتکگ اش تانکہ آہانی پوشاک بلوچی پشکےءِ دروشمءَ بیاہنت۔ مولداں وتی پشکانءَ ہورتُکیں دوچُک پِر کُتگ۔ آ دوچ پدا ہاس پہ مولداں بوتگ اَنتءُ بی بی آں گورا نکُتگ اَنت۔ آ دوچءِ نام ہم ”مولدو“ بوتگ۔ مولدانی دوچانی رنگ ہم ہاسیں بوتگ اَنت۔ بلےاشیءِ سوب اے بوت کنت کہ آہاں گیشتر رنگ بہا گپت نکُتگ۔ اے مولدو ایوکا دو رنگ، سُہرءُ سیاہءَ دوچگ بوتگ۔ دیمترا پدا سبزیں رنگ مان کنگ بوتگ، اگاں کسےءَ دوست بوتگ آئیءَ دوتکگ۔
اے ہاسیں رنگ ایوکا پہ مولداں نبوتگ اَنت، وہدءُ زمانگاں پہ جنیں چُکّاں ہم ہاسیں دوچءُ گُدانی رنگ، پُہتہ ئیں شونزءُ سبز،ءُ بازیں دمگاں سیاہ ہم بوتگ اَنت۔ جنوزامانی پشک سیاہءُ شلوار ناسی، سبزءُ شونز بوتگ اَنت۔ آہانی گداں کُڈک پِر نبوتگ، ایوکا جیگءِ دپءَ ہِکّیءَ بگر تاں ناپگءَ، تچکیءَ دوچگ بوتگ۔ پندولءِ چاریں کنڈانءُ دپءَ ءُ آستونکانی دپءَ ہورتکیں دوچکے دوچگ بوتگ۔ بوت کنت اشیءِ پُشتءَ ہیال اے بوتگ کہ وہدے جنین جنوزام بوت، آئیءِ لوگ پُرشتءُ آئیءَ لوگ نبوت۔ نوں آئیءِ پشک ہم بے کُڈّک دوچگ ببیت۔ ءُ جنوزامءِ گُد ایوکا گوں سُہریں بندیکءَ دوچگ بوتگ اَنت۔
چورہاں ہاسیں دوچے بوتگ کہ نام ئِے ہم ”چورہ دوچ“ بوتگ۔
مولدانی جنین چُکاں بی بی آنی جنیں چکّانی کوہنگ گورا کُتگ اَنت بلے مولدانی جنداں بی بی آنی کوہنگانی گورا کنگءِ اجازت نبوتگ۔
گوستگیں پَنجاہ سالءِ تہا پژم اتکگ۔ گوں پژمءِ آہگءَ کیچی دوچءَ وتی تہا آ چیز کہ مٹ کُتگ اَنت، آہانی تہا یکے تبکی پرک۔ آ چیز کہ مٹ نبوتگ، ہمے ششیں رنگانی ردءُ بند یا ترتیب اِنت کہ انگتہ ہما وڑا انت۔ ءُ آئوکین سَد سالءَ مٹ بوّگءِ وڑا ہم نہ اَنت۔
چیز کہ گیش بوّان بیت، ارزان ہم بوّان بیت۔ وہدءِ ہمرائیءَ مولدءُ بی بی بوّگ وہدے چہ ہانہ زاتیءَ در آتکگ، دوچءَ ہم وتا ہاس پہ بی بیءِ گُدءَ بوّگءِ ٹپّہ دور داتگ۔ گوستگیں کساس پَنجاہ سالءِتہا ہُداءَ مولدانءَ ہم ہما کساسءِ عقلءُ پہم داتگءُ کارخانہانی آہگءَ آہانءَ اینچو وہد ہم داتگ کہ بنندنتءُ پہ وتا دوچ بُدوچنت۔ وہدے گاڑیءُ بالی گُراباں دوری نزّیک کُتگ اَنت، میتگانی مردم شہراں آہان بوتگ، زانتءُ سرپدی گیش بوّان بوتگ، چیزانی دزرسی ہم ارزانتر بوتگ۔
وانگءُ زانگءِ دیمرویءَ واجہءُ مزنیں مردمانی بستار یک پدانکے برزتر کُتگ۔ آئیءِ پیشتری جاگہءَ نوں مڈل کلاسءَ پاد ایر کُتگ اَنت، تہ جَہلی تَبَک یا مولدءُ گُلام ہم گامےءَ برزتر شُتگءُ کیچی دوچ ئِے وتی روزگارءُ مُزّوری جوڑ کُتگ۔ نوں دوچگر، بنیادی دوچاں روچے یک وڑےءُ ترزےءَ ترّیننتءُ گوستگیں بیست سالءِ تہا دوچءِ کساس دو سد نمونہءَ گیشتر اڈّ کنگ بوتگ۔
اگاں کیچی دوچ گوں قلات، خضدار، آواران، خاران، پنجگور، ڈیرہ بُگٹیءُ بلوچستانءِ اندگہ جاگہانی دوچاں دیم پہ دیم کنگ ببیت تہ چُشیں ہاسیں پرکے سہرا نبیت بلے کیچءِ جندءِ تہا ہر میتگءِ دوچانی جندءِ وتی ہاسیں ترزہست۔ ہر دہ میلءَ بگر تاں پنجاہ شَست میلءَ، چو کیچءِ گالوارانی پیما، کیچی دوچ ہم پرک کننت۔ ءُ کیچءِ تہءِ مردم کولواہ، زامران، بلیدہ، سامی، شہرک، شاپک، آپسرءُ تربتءِ مردم، اے دوچانی ہاسیںءُ کسان کسانُکیں پرکانی سوبءَ اشاں پجّہ کارنت۔ اے سکّیں کسانیں پرک دوچءِ نازُرکی چہ دوچ ءِ سپائی، پتَنی، زنڈی، بُرزی، پٹکّی، تنکیءُ پُہتہیں یا رژنائیں رنگءِ بندیکانی کارمرز کنگا زانگ بنت۔ اے پرکاں اندگہ دمگانی مردمے پجّہ آورت نکنت۔ اندگہ جاگہانی مردم اے درہیں دوچاں تہنا کیچءِ دوچ سرپد بیت۔ اے کسانیں پرک وہدءُ جاگہاں سپرکنان سجّہیں کیچ، مکرانءُ بلوچستانءُ ڈنّی ملکاں سر اَنت۔ اے کسانُکیں پرک، ہر دمگءِ وتی جندءِ جمالیاتی حسءِ نمائندگیءَ کننت۔
کیچی دوچ نوں یک کسانیں ہوم انڈسٹری یے جوڑ بوتگ۔ نوں اے دوچ تہنا گُدانی سرا دوچگ نبیت۔ نوں چپّل، ٹاسین، موبائلانی پوش، گڑیالانی بند، پرس یا بلوچی پیلِک، مردینی بٹوہ، کلیت دانءُ دگہ بازیں چیزےءِ سرا دوچگ بیتءُ گوں انٹرنیٹءِ آہگءَ بلوچی دوچ، یک نہ یک وڑےءَ سجّہیں دنیاءَ شنگ اِنت۔
کیچی دوچءِ ڈیزائن، گوں ہمے ششیں رنگاں مشینانی سرا ہم دوچگ بنت۔ بلے دستی دوچءِ ڈیمانڈ یا لوٹءُ بستار کمتر نبوتگ۔ دوچگری نوں وت یک کلاس یا طبقہے جوڑ بوتگءُ اے طبقہ روچ پہ روچ گیشتر دیمروی کنگا اِنت کہ چہ ڈولدارءَ ڈولدارتریں دوچ اڈّ کنگا انت۔ نوں بانکءُ بی بی، یا بُرزی طبقہءِ مردم، پہ کم نسب تریں دوچاں دہ ہزارءُ پہ گُلءُ ژلانگوکءَ لک کلدار ہم دنت۔ بی بیءُ بانکءِ چمانی دیما یک دوچگرےءِ ننّکےءِ کلمیرءُ دزبند، سرجاہءُ ریلّی، گوانزگءِ دیمدارءُ گواگیچن ہم کیچی دوچ اَنت کہ یک وہدے، اے دوچ، تہنا پہ بانکانی مرادی ئیں چکےءَ بوتگ اَنتءُ اگاں چُک جنکے گڑا آئیءِ اولی عیدءِ پشک گُلی یے۔ ہمے گُلی کہ نوں واجہءُ مزنیں مردمانی جنینےءَ ہم پہ جنجالے رسیت چیا کہ نوں آئیءَ را پہ اے دوچءَ زَرّ دئیگی اِنتءُ دوچگ، دوچگرءِ کار اِنت۔
کیچی دوچءَ وہدءِ ہمراہیءَ اَنچو دیمروی کُتگ کہ آئیءِ باندات المّ رژنا انت بلے اگاں اے دوچانی گرانبہائی ہمے پیما بوت کہ روچ پہ روچ گرانتِر بوان اِنت، تہ لہتیں سالءَ پد کیچی دوچ ہم ایوکا کباٹانی تہا تاں ہما وہدا درنجگ بیت تاں تہوارءُ شاتکامی یےببیت، تہنا ہاسیں موقعہاں گورا کنگ بیت۔ چیا کہ میتگءُ کلگاں انگتہ کیچی دوچءِ کدر منتگ بلے شہراں نوں مشین پُل، پیتی دوچءُ اندگہ کلچرانی پوشاک عام بوان انت۔ اشیءِ مستریں سَوَب ہم ہمیش اِنت کہ ہر کسءَ را کیچی دوچءِ گُنجائش نیست۔
وشی اے گپ ئیگ اِنت کہ کیچی دوچ، ڈنّی مُلکاں وتی انڈسٹری یے جوڑ کنت بلے تُرس اے گپ ئیگ اِنت کہ چہ کیچءُ بلوچستانءِ بلوچانی دستءَ ملگُشیتءُ در مئیت۔ اے وشیءُ ترسءِ آسرےءِ رسگءَ انگتہ پنجاہءُ شستے سال لگّیت۔
دوچءِ دوچگ ازمے۔ انچو کہ سازءُ زیمل اِنت، شائری اِنت یا پینٹنگ اِنت۔ اَنچو کہ اے درسیں ازمانی تہا ازمکار وتی اظہارءُ کیتھارسزاں کنت، اَنچو کہ یک ازمکارےءِ ارواہءِ وردءُ وراک آئیءِ تخلیق اِنت، دوچگرےءِ مارشتانی درشان ہم یک نوکیں دوچے کہ آئیءِ وسیلہءَ دوچگر وتی دلءِ گپءَ درشان کنت۔ انچو کہ سازگرے پہ وتی سُرانی پُہتہ کنگا ریاز کنت، ہمے وڑا دوچگرے ہم پہ وتی نوک اَڈّ کُتگیں دوچےءِ نازُرک ترءُ ساپتر کنگا آئیءَ بار بار دوچیت تاں آئیءِ دست رِچوک ببنت۔ کیچی دوچ وتی بانداتءِ پیسلہءَ وت کنت بلے بوت کنت کہ دیمترا مغربی کلچرانی بہر جوڑ ببیت گوں، چیا کہ مغربءِ مردمءَ را پہ دستکاریءَ باز ہُبءُ مہر ہستءُ گوستگیں لہتیں سالاں جینزءُ جیکٹءُ پینٹءُ شَرٹانی سرا ہم کیچی دوچ دوچگءُ پہ ٹیکیءَ مغربی مُلکاں دیم دئیگ بوتگ۔
Mehlab Naseer has done her Masters in English Literature from the University of Balochistan and has been teaching English Literature and Functional English at the Government Girls' Degree College Turbat and the University of Turbat since 2010.
Mehlab composes Balochi poems, writes short stories and is also a regular translator.
