پنچ سد سالءَ پیش دنیا ءِ بابتءَ مردمانی زانش اینچو باز نہ بوتگ کہ انون اِنت، نہ کہ مغربی دنیا انچو تاکَتور بوتگ۔ دنیا ءِ چٹ دگہ رنگے بوتگ۔ آ زَمانگءَ چین ءُ اے دگہ رٗودَراَتکی ملک، سیاسی، معاشی، علمی ءُ لبزانکی ہساب ءَ ،چہ مغربی دُنیا ءَ سک دیما تر بوتگ اَنت۔ بلے شانزدَہُمی کَرن ءَ یورپ چہ واب ءَ بست کنت، درستیں ملکاں ایرجیگ کنت ءُ وتی کالونی جوڑ کنت۔ ہمے کالونیانی تہا یورپ ءِ مردم بازیں لُٹّءُ پُلے کننت۔ ہمے آوارانی تہا ’کْوَہنکَدَگ‘ ہم بنت۔ اے کْوہنکدگ کہ یورپ ءَ سر بنت تہ گوں اشاں ہمگرنچیں کسہ ہم یورپ ءِ مردمانی دلگوشءَ وتی نیمگا چِکّنت۔ بازیں یورپی مردمے چہ وتی ہلک ءُ میتگاں در کئیتءُ میانی رودراتک ءَ ہمے کوہنیں کلاتاں پٹءُ پول کنت۔ چہ ہمے پٹ ءُ پولاں بازیں کوہنیں رَزانءُ چیز درکپتگ اَنت کہ نَکشءُ نگار بوتگ اَنت، ہمے نکشءُ نگار کہ اشاں دیستگ اَنت تہ اِشاں ہمے مارِتہ کہ اسلءَ اے نکش تہنا نکش نہ اَنت، نبشتہ اَنت، نوں ہمے نبشتہانی ’’مانا‘‘ کنگءِ جہد بناء بوتہ کہ کجام زبان اِنتءُ نبشتہ یا نکش چے گشگءَ اَنت، اے کار دیما روان کنت تہ کوہنیں تہذیب درگیجگ بنت۔ اِشانی درگیجگءَ کساس دو سد سالءَ گیش لگیت۔
بلوچستانءَ اے وڑیں کوہنکدگ سک باز اِنت۔ تو اگاں ملکءَ بروئے، تو باز کلاتءُ ڈَمبّ گندئے۔ مئے لوگءِ پشتءَ کیچ کور تتکہ۔ ہمے کیچ کورءِ لمبءَ بوشت ئے، ’’میریءِ کلات‘‘ گِندگ بیت۔ پٹّءُ پولءَ زانگ بوتگ کہ اے کلاتءَ را چہ دو ہزار سالءَ چہ گیش اِنت۔ بلوچستانءِ ہر د مگءَ اے کوہنکدگیں ماڑیانی مُچی ہمے گپءَ زاہر کنت کہ ادا بازیں شہر بوتگ انت۔ ما بلوچستانءَ رندا شاہگانیءَ گوں چاریں بلے انوں ما چاریں کہ تہذیبءِ ردوم چون بوتگ۔
مذہبی کتاب یا آزمانی کتاب، انسانءِ تاریخءَ چہ آدم ءُ حواءَ بندات کننت۔ اے کتابانی تہا جنّت باگءُ بہار اِنت۔ آدم ءُ حوا، چہ جنّتءَ ہمے واستا درکنگ بنت کہ چہ ہما درچکان ورَنت کہ آہانی ورگءَ مکن کنگ بوتگ اَنت۔ اے کسہءِ ماہول ہمے گشی کہ اے ہما وہد ءِ کسہے کہ انسان ءَ کشتءُ کشاری بنگیج کتگءُ کسان کسانیں میتگانی تہا جہہ منند بوتگ، پرچہ کہ انسان بندات ءَ کہ گارانی تہا زندگی کنگ ءَ بوتگ ءُ پہ لاپ ءِ شوہاز ءَ دگے جانوراں شکار کنگ ءَ بوتہ، آ وہد ا چشیں فکرے ءِ واہندنہ بوتگ کہ یک برابریں ماہولے پیداک بکنت کہ اودا کہن ءُ کورجو بہ بیت۔ اے کتاباں درچکانی ہما اَکس کشی کنگ بوتہ کہ پورا دہکانءَ دستء وت کِشتگ اَنت، چہ اشیءَ مالوم بیت کہ اے وہدا زرعی آشوب اتکہ بوتہ۔ بلے اے گپ ہم منگی انت کہ اے مذہبی کتاب انسانی کوہنیں تہذیبانی باروا گپ جَننت۔ من اِدا اے گشگ لوٹاں کہ اے درستیں زمینءُ آزمانی کوہنیں کتاب کہ است اَنت، زرعی آشوبءَ رند لکگ بوتگ اَنت۔ ( ادا ،ما اشانی راستی ءُ دروگیءِ گپءَ کنگا نہ ایں ءُ نہ کہ یک مذہبی کتابےءِ باروا گپ ءَ ایں)۔
تہذیب گوں زرعی آشوب ءَ بندوک انت۔ تہذیبءِ مانا اِنت شہری زندگی۔ بندات ءَ انسان پہ ایمنی یکیں جاگہہءَ نہ نشتہءُ ایمنیں زندے نہ گوازینتہ۔ انسان ءَ وتی زندگ دارگءِ ہاترا دگہ جانورانی شکار کتگ۔ اے وہد ا انسانءَ سنگ ءِ ’’اوزار ‘‘گون بوتہ۔ پمیشا اے دورءَ ’’سنگءِ دور‘‘ ہم گشنت۔ اے دور کساس چہ سے ءُ نیم ملین (سیءُ پنچ لکّ) سال ءَ گیش رَوان بوتہ۔ زانتکارانی گشگءِ رد ءَ اے دور 6000 تا 2000 قبل مسیحءَ ہلاس بیت۔ چہ اشیءَ رند’’ آسن ءِ دور ‘‘ کئیت۔ بلے ما اَنوں چہ اے دوراں گیش زرعی آشوب ءِ سراگپ کنگ لوٹاں۔
وہدے کہ انسان زمین ءِ کشگ ءَ بندات کنت، گڑا وتی زمینانی سر ءَ نندیت۔ پت، مات، چک، نماسگ درست ہمے ڈگارانی سر ءَ کار کننت ءُ ڈگار ءِ سرا وتی لوگاں بند نت ءُ نندنت دانکہ وتی ڈگارانی دلگوش ءَ بدارنت۔ انسان ءِ شکاری زندگی ءِ یلہ چری چہ ہمدا ہلاس بیت۔ نوں مردم میتگانی تہا نشتگ اَنت۔ زمین ءِ پیداوار کہ باز بیت گڑا چہ خاندان ءِ زلورتاں سر کئیت۔ چہ ہمے گپءَ، اے زلورت ودی بیت کہ اشاں چوں بہا بکننت۔ وہدے کہ اشانی بہا بندات بیت گڑا مارکیٹ ہم جوڑ بیت۔ بلے چہ اشیءَ چہ پیش جانورانی لوگ ءِ توکا دارگ بندات بیت۔
ترا یات اِنت کہ تو کیچءَ کسانیءَ اتکگ ات ئے۔ تو وتی لوگ ءَ دیستگ اَت، تئی بلکءَ باز پس داشتگ اَت؟۔ تئی یک اَکسے منی کرا اَست ، توئے ءُ پسے ءُ کچکے۔ اے پس ءُ کچکانی لوگ ءَ دارگ ہم چہ زرعی آشوبءَ بندات بوتہ۔ انسان ءَ سک باز تجربہ کتہ۔ انسانءَ یکبرے وَ نزانتہ کہ کجام دلوت لوگءِ دپءَ دارگی یےءُ کجام دارگی یے نہ اِنت، چیا کہ سک باز دلوت انچین اَنت کہ آ ’’رامہ‘‘ نہ بنت، اے آہانی فطرت اِنت۔ جانورانءَ ’’لوگءِ دیمی‘‘ دَلوَت کنگ ءِ جہد ءَ بازیں جانورءِ نسل گار کتہ۔ برے برے من جیڑاں کہ مردیں آدم ءَ ہم ہمے زمانگ ءَ جنین آدم ’’لوگی دپی اولاکے‘‘ جوڑ کتہ۔ ابرم ءِ کانونءِ رد ءَ، ہرکس کہ زوراوَرتر بیت، آ دگراں ایردست کنت۔ مردین کہ زورآورتر بیت، زالبول ءَ ایرجیگ کنگ بندات کنت۔ بلے چہ تہذیب ءَ پیش انسانءِ زند ’’وَرّود‘‘ بوتہ۔ آزند کجام جٗوانی تہا تچوک بوتہ ءُ کجام وڑا تچوک بوتہ، اشیءِ ہما رنگ ءَ انوگیں انسان کشّ اِت نہ کنت۔ انسان انوں ’’آرکیالوجی ءُ تاریخ ءِ اصولانی‘‘ رِد ءَ، چہ ہما ہزاراں نہ کَشّ اِتگیں اَکساں یک اَکسے کشگءِ جہدءَ اِنت۔ پدا اے علم ءُ زانش، انسانءِ ابرمی زانگ ءِ لوٹ ءِ پیداوار انت۔ اگاں کالونیل زمانگءِ انسان ہمے کْوہنکدگاں وتی نیمگا مہ چِکّ اِتیں تہ ما مرچی کوہنیں تہذیبانی باروا ہچ نہ زانتگ اَت۔
کالونیلزم (کہ اشیءِ جندءِ باروا ما آوکیں وہد ءَ گیشتر شاہگانیءَ گپ ءُ رپ کنیں)ءِ زمانگ ءَ یورپ، ایشیا ءُ امریکہ ءُ آسٹریلیاءَ ایر جیگ کنت، گڑا مغربی تہذیبءِ مردم ہمے دمگانی تب ءُ دود ءُ ربیدگ، ءُ اشانی تاریخی ردوم ءِ بابت ءَ گیشءَ چہ گیش زانگ لوٹنت دانکہ اِشانی نزوری ءُ جوانیاں سرپد بہ بنت۔ چہ اے سرپدیءِ مول ءُ مراداں یکے اے بوتگ کہ اے زانت آیاں ہمے مردمانی ایرجیگ کنگ ءَ گیش کمُک کنت۔ منی وتی زند ءَ 1990ءِ زمانگءَ امریکی دیستاں کہ میری ءِ کلات ءِ پٹگءَ کاینت تہ اے کیچءِ توامیں دمگ ءَ سروے کننت۔ گشنت کہ امریکیاں، وتی دیم ءِ وہدءِ آوکیں جنگانی واستا اے کار کتہ دانکہ آ اے سرجمیں علاقہءِ جیوگراٖفیءُ مردمانی تبءُ دود ءُ ربیدگاں سرپد ببنت ءُ مستقبل ءَ گوں ہما رنگیں اسٹرٹیجیءَ اے دمگءَ وتی نپانی ہیال ءَ بدارَنت۔
کالونیل زمانگءِ ہمے مردمانی تہا یک نامے نپولیں بوناپارٹ (1796 ۔1821) اِنت۔ نپولینءِ بابتءَ ما دیمے کاگدانی تہا سک باز گپ کنیں۔ ادا اے زانگ ءِ زلورتیں کہ نپولین فرانس ءِ ہاکُم بوتگ۔ بلے ادا ما آئیءِ مصرءِ مہم جوئیءِ باروا گپ کنیں کہ اشی سوبءَ چوں مصرءِ کوہنیں تہذیبانی شوہاز بیت۔
نپولینءِ زمانگءَ فرانس ءُ انگلینڈ یورپءِ دو مزنیں زورآوریں ملک بنت۔ چریشاں ہر یکے ہمے جہدءَ بیت کہ چون چہ دومیءَ گیش تاکتور بہ بیت۔ انگلینڈ ءَ را درہیں دنیا ءَ کالونی بیت۔ فرانسءِ ہم جہد بیت کہ آ وتی کالونیاں گیش ءَ گیشتر بکنت۔
نپولینءِ چم افریقہءَ سک بنت۔ ہمے ہاترا نپولین یک بلاہیں لشکر ے جم کنت کہ مصرءَ بروت ءُ ایرجیگ بکنت۔ ہمے لشکرءِ تہا نپولین 150 زانتکار ہم گوں وت بارت گوں دانکہ آ مصرءِ کوہنکدگانی پٹءُ پولءَ بکننت۔ اشانی تہا عکس کش، جیوگرافسٹ ، زبانزانتءُ تاریخدان ہم ہوار بنت۔ ہمیشانی تہا یکے ڈینون بیت۔ ڈینون، مصر ءِ سک باز کہنکدگانی اَکساں کشیت۔ آ زمانگءَ کیمرہ نہ بیت، دستءِ سرا اَکس کشگ بیت۔ رندا ڈینون ہمے اَکسانی دو کتاب شنگ کنت۔ ڈینون وتی ہمراہی ءَ141 پلیٹ ( رَزان) ہم فرانسءَ کاریت گوں۔ اے کتاب ءُ ہمے پلیٹ یورپءَ زانتکاراں جکسیننت ءُ گیش ءَ گیش مردم ہمے کار ءَ ہوار بوان بیت۔
ہمے پلیٹانی سر انکشیں اَکسانی سرپد بوہگءِ جہد ہم بندات بیت۔ نوں، زبانزانتانی زلورت بیت کہ سرپد بکننت کہ اشانی سر انبشتگیں لبز ءُ نَکش کجام زبان ءَ نبشتہ اَنت۔
پدا ما گندیں کہ ہر قوم ءِ مردم وتی وتی کالونیانی تہا ہمے کوہنکدگاں درگیجگءَ انت۔ ہمے نبشتہ کتگیں اَکسانانی زبان ءَ سر پد بوہگ ءَ انت۔ بابل ءُ نینوا، ہندستانءِ کوہنیں تہذیب درگیجگ بنت۔ فارسءِ کوہنیں تاریخ دیما کئیت۔
ما دیمءِ کاگدانی تہا درستانی باروا یک یک ءَ گپ کنیں۔ اے گپءَ ہم چاریں کہ اشانی درگیجگءَ کجام کجام مردمانی دست مان اِنت۔
ماہو !
گڈسرءَ، اے کہ منی ءُ تئی مرچگیں دنیا انت، اشیءِ توم ہمے کالونیل زمانگ ءَ کشگ بوتگ انت۔ کساس دو سد سال ءَ پیش دنیا ءِ مردماں بابل ، نینوا ، مصر، ہندستان ءِ کہنیں تہذیبانی باروا اینچو سرپدی نہ بوتگءُ نہ کہ آہانی وہم ءُ گمان ءَ بوتگ کہ اے وڑیں زمانگے بوتگ۔
مرچگیں سرجمیں زندءُ زانت ءِ روتگ کالونیل زمانگ ءَ سک اَنت۔ پہ درور ءَ ایش کہ چد ءُ پیسرءِ مغربی مردمانی لیکہ اے بوتگ کہ درستیں علم ءُ تہذیبءِ بندات چہ یونانءَ بوتگ۔ بلے کالونیل زمانگءِ مردم اے گپءَ رد کننتءُ چہ یونانءَ کوہن تریں تہذیباں درگیجنت۔ بازیں علمانی، انچو کہ آرکیالوجی، انتروپولوجی ءُ زُبانزانتیءِ ردوم ہم ہمے کالونیلزم ءِ زمانگ ءَ بیت۔ دگراں وَ بل، مرچی کہ منءُ تو چو در پہ دریںءُ بے وتنیءِ آماچ ایں، اے داد ہم مارا ہمے کالونیل زمانگءَ داتگ۔
مدامی کندان بات ئے۔
زاہد عبداللہ
کرسٹی پارک
ٹورانٹو۔
۷ نومبر ۲۰۱۵
