سِنسَرشِپ بنداتءَ من فلماں دیست؛ جنکّ ءُ بچکّ که نزّیکا آیان بوتنت، چُکّگی سین گار بوت (من هئیران بوتاں که اے چارَگ ءُ واهگ بَس همینکسءَ اَت؟ کمّے نزّیکی ءُ پدا بسّ گار؟). چُشێں ڈبّگ مردمءَ هئیران کنت ءُ کندێنێت. پاکستانءَ سِنسرشپ انگه انچۆ توانا اِنت که مردمءَ کندگ کࢨت.
وهدے پاکستانی سنسر مالوم بوت که تامُر اِل چِدءِ هلاسیءَ چارلٹن هِسٹَن مرگءَ پێسر مسلمانانی هلاپءَ ایسّائیانی جنگءَ کَٹیت، همینچُکا فلمءِ سرا پابندی بجننت، بلے پدا اِشاں نۆکێں هئیالے کئیت؛ فلمءِ سجّهێں کلائمِکسءَ کَٹ کننت. نوں فلمءِ گُڈسَرا اِل چِد ٹپّی اِنت، پدا سَکّێں پُرمَڑاهێں وڑےءَ مِریت ءُ فلم هلاس. نمبر کایَنت: مسلمان 1، ایسائی 0.
درد هم برے برے کَندێننت. اِندرا گاندهیءِ ایمرجنسی دؤرِ هکومتءَ تامُر ”کِسّه کُرسی کا“ءِ سۆچَگ مشهورێں کِسّهے. پاکستانءَ، یکّے پاکستان‌ٹائمزءَ کاگدے نبشته کنت ءُ فلم ”گاندهی“ءِ سرا پابندی جنَگءِ اے واستا همایَتءَ کنت که فلمءِ تها محمد علی جناحءِ کردار دلءِ تبءَ پێش کنگ نبوتگ. گُشیت که لهتێں لِبرلءَ اے جُرَت چۆن کتگ که فلمءِ سرا پابندی جنگءِ هلاپ مبنت ءُ بگُشنت که فلم رلیز ببیت ءُ پاکستانی وت بچارَنت ءُ وت اندازه بجننت! کاگدءِ نبشته کنۆک گُشیت که اگں اے مردمانی نزر کَمّے کمتر شاهگان ببیت، اے شرترێں پاکستانی شهری بوت کننت.
گۆں سِنسرشپءَ منی اؤلی زاتی تجرُبه 1968ءَ بوت. منی اُمر 21 سال اَت. نۆک نۆک چه کئیمبرجءَ در کپتگ‌اَتاں، ءُ چه اے مشهورێں سالءِ آشۆبی هئیالان سَررێچ اَتاں. من واپس کراچیءَ اَتکگ‌اَتاں. کسانێں تاکےءَ منا گُشتگ‌اَت که وتی واپَس آیگءِ مارِشتاں نبشتانکے کن ءُ بدئے. نوں منا اے نبشتانکءِ هبر زیاده یاد نه‌اِنت (ءُ شُگرے، یادداشت هم سنسرے)، بَس همینکس یاد اِنت که سیاسی نبشتانکے نه‌اَت. منی هئیالءَ اے کَمّے ڈراماٹِک اَت، مِرۆکێں اسپانی اَکس که اَسپ سَکراتءَ اَنت ءُ مَکِسک آهانی چَمّانی سرا نِشتگ‌اَنت. همے وڑێں چیزّے اَت. وت اندازه بجن‌اِت.
هئیر، من نبشتانک دات. لهتێں هپتگءَ رند منا تاکءِ شۆنکارءَ هال دات که پریس کؤنسل، کؤمی سنسرءَ سجّهێں نبشتانکءِ سرا پابندی جتگ. نوں بوت چُش که منی ناکۆیے نࢨشنل کؤنسلءَ کارءَ اَت. من دلءَ گُشت گۆں ناکۆءَ هبر کناں، سجّهێں مسله هلاس بیت. من که کرّئَے شُتاں، گِنداں ژند اِنت. گُشت‌ئےِ ”په تؤ شَرتِر همێش اِنت که اے نبشتانک چاپ مبیت.“ من رۆچِ مرچیگءَ نَزانت پرچا!
چا ءُ رند من کراچی ٹی وی رازی کت که من په شُما ڈرامهے جۆڑ کناں، ایڈوَرڈ البیءِ ”دی زو اِسٹوری“ءِ سرا. آهاں اے گپّ دۆست بوت، که 45 منٹی ڈرامهے اَت، بَس دو کارِست پکار اَت، ءُ سِٹ بَس پارک بِنچے اَت. په همے کارُکءَ من سنسرشپ کانفرنسانی دراجێں تَرّ ءُ مان تَرّےءَ کپتاں. هما کارستءَ که من اَدا کنگا اَتاں، آئیءَ گۆں وتا دراجێں جئوَڑگے کنگی اَت ءُ همے کِسّه آرَگی اَت که منی لۆگ‌واهُندێں زالءِ کُچک بار بار منی سرا کپیت. کُچکّءِ سنگت کنگءِ هاترا، اے کارِست نێم درزن هَمبَرگر بها زوریت. کُچک بَرگراں بئے نکنت ءُ انگه مردءِ سرا کپیت. ”اے منی بےاِزّتی اِنت،“ منی کارستءَ گُشگی اَت. ”اے شَش برابرێں بَرگر اَنت ءُ هوکّی گۆشتِش اینچو مان نێست که تئی دل بَد ببیت.“
ٹی وی اپسرےءَ گُشت که هوکّ ”چار هَرپی لَبزے.“ سیکسءِ بابتءَ هم انچۆ گُشتگ‌اَت‌ئےِ ءُ په هم‌جِنس‌پَرستیءَ هم. اے رندی من جواب دات. من گُشت که اے نبشته هوکّی گۆشتءِ بابتءَ شَرّ گُشگا اِنت. اَلبیءِ هسابءَ هوکّ‌برگر انچۆ بژّناک کنت که کُچک‌ئےِ هم نؤارت. اے برابرێں هوکّ‌دژمنێں گپّے، ءُ باید اِنت کَشّگ مبیت. ”زانئے؟“ منی ناکۆءِ پئیما ژند ءُ پَندێں اپسرءَ گُشت ”لَبز هوکّ، پاکستان ٹی ویءَ گُشگ بوت نکنت.“ بَس گپّءِ جند هلاس بوت. منا هما گپّ هم کَشّگ کپت که هُدا شهبانُکے، جاپانی پَشکے گوَرا کنت، نِشتگ وتی بُرواناں گوَجیت.
اَسلءَ، منی گپّ اے نه‌اِنت که سنسرشپ مزاهکه‌خێز اِنت، اِش که اے برے برے مردمءَ کَندێنیت. پاکستانءَ هر جاگه، هرکَسی سرا سنسرشپ رائج اِنت. کَسّ چه اِشیءَ رَکّت نکنت، ءُ کَسّ اِشیءِ هلاپءَ اَپیل هم کُت نکنت. هندوستانءَ هکومت تهنا هما چیزّاں، ریڈیو ءُ ٹیلیویژن، کنٹرۆل کنت که بُنے هستِش، ءُ هالتاکاں کَسانێں آزاتی‌یے هست، که سرکار زانت مهلوک ناواننده اِنت. پاکستان گامے دێما اِنت. تهنا هالتاکاں کنٹرۆل نکنت، تاک‌کاراں هم کنٹرۆل کنت. کمّے وهدا پێسر نیودهلیءَ ’نان اَلائینڈ موومنٹ‘ءِ کانفرنسے بوتگ‌اَت. پاکستانی تاک‌کار انچۆ تُرس ءُ لَرز اَتنت که درُستانی چَمّ سَکّ اَتنت. هرکَس چه دومیءَ تُرسَگا اَت، که ما که واپَس رؤێں، بلکێں واجهانءَ منی هالءَ دنت که من تْرمپے شراب وارتگ، یا گۆں هندویےءَ کَمّے نزّیکی کتگ، یا دگه مُلک‌دژمنێں کارے کتگ. هندوستانی تاک‌کار چه اِشانی هالتءَ پرێشان اَتنت که اے برے چۆ تْراس گِپتگێں کرگۆشکءَ اَنت ءُ برے چۆ چێرێن دژمنءَ.
کاملێں سنسرشپءِ اسَر چے بیت؟ زاهر اِنت، مالومات نایاب بیت ءُ درۆگ مُچّ. بهُٹّۆ که بلۆچستانءَ نَسل‌کُشی کنگا اَت، میڈیا تُکّ ءُ نُکّ اَت. سرکاری هسابءَ بلۆچستان اَمن اَت. هما مردم که اے آپرێشناں مُرتنت، سرکاری هسابءَ نمُرتگ‌اَتنت. اے مُرتگێں مردم سهی ببنت، اے گپّءَ گَل بنت که سرکاری راستءِ هسابءَ ما انگه زندگ اێں. سرکاری راست همێش اَت. دگه مسالے، تؤ هِچ جاگه نگِندئے که هیروینئے کار ءُ بارءِ تها پاکستانءِ پؤج گۆن اِنت، میڈیاءَ اے گپّ نگواهیت. هالانکه افغان پناه‌گُزینانی سرا جرنل ضیاءِ یک مسترێں پرێشانی‌یے همێش اَت. افغان باپاریاں پاکستانءِ هیروینءِ کار ءُ بار آزمانءَ سر کتگ، پاکستانءِ پؤجِش هم سێر کرتگ ءُ وتارا هم. شُگرے کُرانءَ هیروینءِ دێما برَگءِ بابتءَ هِچ مان نێست.
بلے سنسرشپءِ چه درُستاں مسترێں تاوان، په مردمانی باتنءَ، اِش اِنت که سنسرشپ مردمءِ گُمان (اِمێجینێشن)ءَ کُشیت. جاگهےءَ که بهس مبیت، اے گپّ اَرزانیءَ بێهال بیت که رۆچ په رۆچ، هما دلیل که پێش کنگ بوّگا اَنت، اِشانءَ دگه پهلویے هم هست، انچێں پهلویے که اێرجیگ کنگ بوتگ. اے گپّ ھچ وڑا زانَگ بوت نکنت که کجام چیزّ اێرجیگ کنگ بوتگ. اے گپّءِ مَنّگ اَرزان بیت که اێرجیگ بوتگێں دلیل ءُ هبر چۆ اهم نبوتگ، یا انچۆ تْرسناک بوتگ‌اَنت که آهانی گُٹگیر کنگ لازُم بوتگ. اے جاگه که اَتک، نوں سنسرشپ سرجمیءَ راج کنت. هما مردءَ که گاندهی فلمءِ هلاپءَ کاگد نبشته کتگ، په آئیءَ تَنگ‌نزری کؤمی شَرّی‌یے، ءُ اے مردم اسلءَ همے سنسرشپءِ پێداوار اِنت. اے مَردءَ بِگ برادر، یا ڈِکٹیٹر دۆست بیت، بگِندئے.
گِندَگءَ ضیاءِ رۆچ کَمّک اَنت. منا باوَر نکنت که اے انّوگێں جاک ءُ جیهک آخری اَنت. اے آخرءِ بندات اَنت. اے زاهِر کنگا اَنت که زالمانی تُرس چه مهلوکءِ دلءَ دَر اَتکگ، ءُ مردمانی تُرس که دَر اَتک، بزان اِشانی کار بوت. بلے پاکستانءِ مسترێں چَکّاس چه ڈکٹیٹرشپءَ رند بندات بیت، شهری هکومتءِ بَهالی ءُ آزاتێں گِچێنکاریاں رند، هر وهدا که ببنت، سالے، دو سالءَ رند، یا پنچ سال. پرچا که اگں انچێں سرۆکے پێدا نبوت که اے سنسرشپءَ هلاس بکنت، ءُ درشان ءُ گُپتارءِ آزاتی، ءُ تپاک نکنگءِ آزاتیءَ آم بکنت. اگں اے سرۆکءَ اے هبرءِ سرا ایمان مبیت که اختلاف یا اپوزیشن جمهۆریتءِ بُنیاد اِنت، گڑا منی هئیالءَ پاکستان وتی آخری مۆکهءَ هم گار کنت. بلے تنا وهدا مردم اُمێدے بداریت.
دلگۆش: سمیر محرابءَ اے نبشتانک چه سلمان رُشدیءِ سیاسی نبشتانکانی کتاب ”دی اِمێجینَری هؤملینڈ“ءَ رَجانک کتگ. اے نبشتانک 1980ءِ دهکّءَ نبشته کنگ بوتگ‌اَنت، بلے تاں رۆچِ مرۆچیگءَ هم تازه اَنت. سَلمانءَ چه بیستءَ گێش ناوَل نبشته کرتگ. بازێں مردمےءِ هئیال اِنت که سلمانءِ ناوَل ”شئیم“ بلۆچستانءِ پُژدرءَ نبشته کنگ بوتگ.
Sameer Mehrab is a writer and co-founder of Balochistan Times. He often depicts Balochistan's socio-political dilemmas in his fiction and poetry. He is based in Canada.
