اگں کَسے ترا اچانَکا جُست بکنت که زندگیءِ مانا ءُ مکسَد چے اِنت، ته بوت کنت تو ھئیران ببئے.

باز مردم گوں زندگیا انچو گَسی اِنت که پراهاں اے سوالءِ وَه سوالے پیدا نبیت. بلے په من اے مُدام مسلهے بوتگ. زندگیءِ ماناءِ شوهازا برے منی چَمّ ھُداءِ دَرا سَکّ بوتگ‌اَنت، برے سائنس ءُ فلسفهءَ. برے من اِنسانی برابریءِ ھئیال ءُ آئیڈیازانی تها اے ماناءِ شوهازا بوتگاں، برے که من ملنگ ءُ سَنّیاسی‌یےءَ دُچار کپتگاں، جیڑتگ که بلکیں زندءِ اَسل مانا تْیاگ اِنت، که اِشانی گْوَرا اِنت. گوں سیاسی سنگتاں، مانا گْوشئے مُلک، اِنکلاب ءُ نوکیں نِزامے، لبزانکی سنگتانی مجلسءَ، لهتیں شئیر یا کِسّه اِنت که نبشته کنگ یا وانَگے پَکار اِنتِش.

من نزاناں اے دگه جانور چینچو سیلف کانشیئس اَنت. بلے ماناءِ تالوک گوں ریفلیکسیو سیلف کانشیئسءَ اِنت. ھما آگهی که سوال کنت. وھدا زی ءُ مرچی ءُ بانداتءِ نگاهاں چاریت. ھمے نگاه برے مردمءَ اینگزائٹی دنت ءُ بےآرام کنت، برے کامیابیءِ گُمانا دنت. مردم برے وتا بلاهیں ادیب ءُ دانشوَرے سرپد بیت، برے سرا په ھیرواِزم ءُ نارسیزَمءَ کَشّیت. برے کئومءِ رَکّینگءِ سئوگندءَ وارت، برے هُداءِ دینءِ ٹیکه‌ئےِ گون اِنت. برے چو گوتم بُدھاءَ دُنیاءِ آسائشاں یله کنت ءُ سرا په دربیشیءَ کَشّیت ءُ برے چو محمدءَ گارےءَ، جبرائیلءِ دستءَ ھُداءِ پئیگاماں دست گیپت، ءُ برے کوهِ مرادءَ زیارتءَ کئیت ءُ تاں شپءِ نیمءَ اِبادت ءُ چئوگان کنت. اے دْرها، منی نِزّءَ، گیشتر، ھمے اِنسانی زندءِ مانا ءُ مکسَدءِ شوهازءِ تُنّ اِنت که وتا برے رنگےءَ رَجیت.

ابراھیمی مزهَبانی گْورا اِنسانی زندءِ مانا ءُ مکسَدءِ جیڑه گوں مئے پیرُک آدم ءُ بی بی هئواءِ ھما میوَهءِ ورگا بندات بیت که ھُداءَ چه آئیءِ ورگا منَه کتگ‌اَتنت، بلے آ انگت شئیتانءِ دامءَ کپتنت ءُ میوَه اِش وارت. چه ھمدا آدم ءُ هئوا گندَنت که ما جاندر ایں ءُ وتی شرم ءُ ننگءَ گوں درچکی تاکاں چیر دئیگا لگّنت. ائولی رندا انسانءَ شَرّ ءُ گَندگ ءُ وتی جندءِ ھستی ءُ اِنسانی زمّه واری، ھُداءِ تُرس، لَجّ ءُ جامگ، ءُ وتی کُتگیں کارءِ پَشومانیءِ اِلم بیت. پمیشکا بازیں کئوّاس اے میوَهءَ یا درچکءَ اِلمءِ دْرچک گْوشیت. اِلم ءُ زانَگ کانشیئسءِ واستا یَک پْری‌کَنڈیشنے. بزاں زانَگ ءُ مارگءِ سِنچءَ اَبید یَک سیلف ریفلیکٹیو کانشیئس‌نِسے مُمکن نه‌اِنت ءُ اے وڑیں کانشیئس‌نِسءَ اَبید مانا ممکن نه‌اِنت. بلے میوَهءِ ورگا پد اِنسانءَ اِلمِ کامل نرسیت. اے تهنا شَرّ ءُ ھرابءِ کانشیئس بیت ءُ وتی کُتکیں گناهءِ اِهساس ءُ پشومانی یے بیت. اگن گوں میوَهءِ ورگا، اَنچو که اِبلیسءَ گْوشتگ‌اَت که اِلم ءُ زانتءِ دروازگ په انسانءَ پچ بنت، انچو پچ بوتیننت ءُ انسانءَ اِلمِ کامل برستیں، اِنسان یا وَه ھُدا جوڑ بوتگ‌اَت یا گوں ھُداءَ یَک بوتگ‌اَت. بلے چو نبوت. ھُداءَ انسان چے دائمی نجاتءَ در کُت ءُ چیزّے هَدّءَ وتی پئیسلهانی وت زورگءِ واک ءُ موکه دات ءُ زمینءَ یله دات. ڈینِش فلاسفر سورن کیکاور ھمے ساهتءَرا فلسفی اِکسِزٹِنشَل‌اِزمءِ بُنیاد سرپد بیت، که چه اِدا انسان وتا وت پجّارے دئیگ، وتی زندءَ مانایے دئیگ ءُ وت پئیسله کنگءِ سفرءَ بندات کنت.

اگن ابرھیمی مزهبانی دیما دگه کسّهے ایر کنگ ببیت، اَنچیں کِسّهے که اِنسانی زندءِ ماناءِ سفرءَ مزنیں بِستارے داریت، آ، ڈارونءِ اوریجن آف اِسپیشیز اِنت که ما ئےِ تیوری آف ایوولوشنءِ نامءَ زانیں. اے کِسّه انّوں، دو سدے سال اِنت که وَدی بوتگ. 1831 انگلستانءِ بیاگَل نامیں دریائی ایکسپیڈیشنے چه پورٹس‌ماووتءَ درَ کئیت ءُ تا 1836ءَ زِرءَ گَردان کنت. اِشانی کار اِش بیت که آسٹریلیا، لاطینی امریکه، ساؤتھ افریقه ءُ دگه لهتیں زِرءِ میپنگءَ بکنت، اے زِراں کَدّ ءُ ماپ بکنت.

بیاگَلءِ کیپٹن روبَرٹ فِتزرائے گَل بیت که اے دراجیں سفرءَ چارلس ڈارون ھمراه بئیَگی اِنت. بیاگَلءِ پیسری کیپٹِن پینگل اِسٹروکس یَک انچیں سفرےءَ، چه ایوکی، تَکانسُریاں دم بارت ءُ وتا تیرے جنت ءُ کُشیت. فیتزَر گَل بیت که اے سفرءَ چارلس ڈاروِن گون اِنت. پدا ڈاروِن شَرّیں نیچرَلِسٹ ءُ جیالوجِسٹے هم زانَگ بیت.

ڈاروِن تاں پَنچ سالءَ بیاگَل اِکسپیڈیشنءَ سفر کنت. لاطینی امریکهءِ کِلافیکس جزیرهانی مُرگاں که چاریت ءُ آبزَروْ کنت، گِندیت که هر جزیرهءِ مُرگانی سُنٹ دگه وڑےءَ اَنت. جیڑیت که یَکّیں نَسلءِ مُرگانی سُنٹ باید اِنت یَکّیں ڈئول بوتیننت، بلے هر یَک جزیرهےءِ وَراک ءُ ماهولءَ اودءِ مُرگانی سُنٹ دگه ڈئولے کتگ‌اَنت. بوت کنت که همے دابیں بدَلی کَم کَمّ جانورانی دگه نوکیں نَسلانی پیدا کنگءِ سئوَب ببنت. اے زمانگءَ روبرٹ مالتْس مزنیں اکانومِسٹ دانشوَرے، که آبادیءِ سرا هم نبشته کنت. مالتْس گوَشیت که مردمانی آبادی باید اِنت همُک 25 سالءِ سرا ڈبَل ببیت، بلے نبیت پمیشکا که نیچَرءِ ریسورس مَهدود اَنت، لِمِٹڈ اَنت. آبادی که چه ریسورسانی سَگّءَ وَدّان کنت، ته شُد، بیماری ءُ وَبا مردماں کُشان کننت ءُ هما مردم زندگ ماننت که سَک تمَرد ءُ توانا اَنت ءُ ریسورس اِشانی دَزرَسءَ اَنت. همے آبزَرویشن ءُ اِنسپائریشنانی بُنیادءَ ڈاروِن وتی کتاب اوریجِن آف اِسپیشیزءِ تها نیچرَل سلیکشَن ءُ کامَن ڈیسّنٹءِ آئیڈیاءَ دیما کاریت. همے تیوری که ما تیوری آف ایوولوشنءِ نامءَ زانین ئےِ. تیوری آف ایوولوشن اِلمءِ دُنیاءَ په مُدامءَ بدل کنت. اِشیءِ همراهیءَ انسانی زندءِ ماناءِ سرا لهتیں نوکیں، بلے بُنیادی جُست پاد کنت.

ڈارون وھدے گوں وتی ھمراهیں کیپٹن فِتزرائےءَ اے گپّاں کنت، که بوت کنت که دراهیں سَهدار ءُ جانوَر مئے همراهیءَ لَکّاں سالءَ بدل بووان بوتگ‌اَنت ءُ چه یَکدومیءَ پیداک بوتگ‌اَنت، فِتزرائے اے گپّءَ بد بارت، چیا که فِتزرائے مزهَبی مردمے بیت. ڈاروِنءِ هئیال اِش بیت که ابراهیمی مزهَبانی کِسّه مِت اَنت. ءُ مِت باید اِنت انسانی اِلم ءُ زانتءِ بُنیاد مبنت. اِنسانی اِلم باید اِنت سائنٹیفِک میتَڈءِ سرا ببنت، اِنکوائریءِ بُنیادءَ ببنت، مَزهَبی کِسّه ءُ رئوایَتانی سرا مبنت.

دومی نیمگا ابراهیمی مزهبانی دلءَ اِنسانی زندءِ مکسَد هُداءِ رازی کنگ اِنت. آدم ءُ هئواءِ، هما میوَه ءِ ورگا پیسر انسانءِ دراهیں هاجَتانی هئیال هُداءَ وت داشتگ‌اَت. پدا ھما گناهءَ ساری مکامءَ رئوگءِ سفر اِنت. بلے نوں اے منزل ءَ سر بئیَگءِ واستا اِنسانءَ چه ھُداءِ بازیں چَکّاس ءُ شئیتانءِ بازیں چالاکیاں گْوزَگ کپیت، اگں اِنسان ازَل ءُ ابدَی نجاتے لوٹیت. گڑا بزاں اے سرجمیں دُنیا ھداءَ په اَشرف المخلوکاتءَ یَک چکاس‌جاهے جوڑ کُتگ. ڈارون اے ھبراں یک مِت ءُ کِسّهے سرپد بیت. ڈاروِن گوشیت که انسان اے دگه جانورانی وڑا جانورے، بلے یَک developed ءُ سَسّا ءُ سوچ کنوکیں جانورے، که چه اے دگه جانوراں دَر اَتکگ ءُ زندءَ ھچ وڑیں دگه ڈیزائنے نیست، بلکه اے وتا ماهولءِ لوٹءُ تبءِ ھسابءَ بدل کنان اِنت.

1760ءَ بْرِٹِش ایسوسی‌ایشن آف در ایڈوانسمِنٹ آف سائنسءِ اِلمی دیوانےءَ، آکسفورڈءِ بیشپ سیمویل که ڈارونءِ کتاب اوریجن آف اِسپیشیزءِ سرا تنکید کنت، ته فِتزرائے آئیءِ گپّءَ گیپت گوں. بیاگَل اِکسپیڈیشنءِ کیپٹن فِتزرائے، که یک وھدے ڈارونءِ همراهیءَ اے واستا گل بیت که من چه سفرءِ ایوکی ءُ تکانسریءَ چو ساریءِ کیپٹن پْرِنگلءِ وڑا وتکشی مکناں، شومیں کِسمت، که فِتزرائے هم 1865ءَ وتکُشی کنت. گوَشنت که چیزّے هَدّءَ آئیءِ وتکُشیءِ سئوَبانی تها ڈارونءِ تیوری آف ایوولوشنءِ دست هم مان اِنت.

په فِتزرائےءَ اے گپّءِ منّگ گران بیت که مردم آئیءِ مزهبی کتاب، بائبلءِ کِسّهاں ھئیالی کِسّه بگوشنت ءُ اِنسانءَ اشرف المخلوکاتءِ جاگها بَس یَک اَکْلءُ پَهمی جانورے سرپد ببنت، که اِنسان چه اے دگه جانوراں دَر اَتکگ. ایوکا په کیپٹن فِتزرائےءَ نه، په اِنسان ءُ انسانی اِلمءِ ھر پڑءَ، ڈارونءَ نوکیں بَهس ءُ اِشتِهالے پاد کُت. اِنسان وتا، وتی تاریخ، وتی زندءِ مکسد ءُ مانا ءُ ماں زمین ءُ کازموسءَ وتی مَکامءَ چوں بچاریت، ته ڈارون اِشیءِ تها سائنسی بُنیاداں یک اِلمی پیراڈائم شِفٹے کاریت. مرچی یونیورسٹیانی تها، یا سائنسدانانی تها چُشیں مردم سَک کَمّ اِنت که وڑے نه وڑےءَ گوں ڈارونءِ تیوری آف ایوولوشنءَ تِپاک مکنت.

بلے چُش اوں نه اِنت که دراهیں مردم ڈارونءِ تیوریءِ سرا باور کننت یا ڈارونءَ ساری انسانءَ انسانی زندءِ بنیاد، رُدوم، وتی ماں کازموسءَ مکام، مانا ءُ مکسدءِ سرا اِلمی ءُ اَکلی بنیاداں نجیڑتگ. یونانءَ کَمّ ءُ گیش چار سد سال قبلِ مسیحءَ افلاطونءَ اے ھبرانی سرا وتی ڈائیلاگءِ تهرءَ نبشته کُتکیں فلسفهءِ کتابانی تها نبشته کُتگ. افلاطونءَ ھُدا، زند ءُ مانا، سیاست، مهر ءُ دوستی، چاگرد ءُ دگه بازیں سرھالانی سرا نبشته کُتگ. بلے چو که ما مزهب، ھُدا، تیوری آف ایوولوشن ءُ زندءِ ماناءِ سرا گپّا اَتیں، ته اَفلاطونءِ گْورا ھُدا ءُ مزهبءِ مانا اے نه اَنت که ما چه ابراهیمی مزهباں سرپدِش بئیں. بلے اِشیءَ ساری افلاطونءِ شاگرد ارسطوءِ ھُداءِ سرا گپّ کنیں که آ ھُداءَ یک ڈائسٹِک ھُدایے سرپد بیت که آئیءَ کائنات ءُ فطرتءِ کانون جوڑ کُتگ اَنت ءُ یله داتگ اَنت ءُ اِشیءِ تها دگه زیادهیں مانجائی بزاں دگه گُتّک ءُ سُلّکے نه کنت. ارسطو ھُدا انگریزی گوشنت که the unmoved mover بزاں ھستی یے کسّهے بندات ئےِ کتگ، بلے وتا یَک کِرّ ئےِ کُتگ ءُ ابراهیمی مزھبانی ھُداءِ وڑا کاسد ءُ پئیگمبر راه ندنت ءُ نه که بازھُدائیں مزهبانی ھُداهانی وڑا مردمءَ په آئیءِ رازی ءُ وَشّ کنگا دگه ھئیرات ءُ کُربانی یے پِر. ارسطوءِ ھُداءَ پمیشکا گوں انسانءِ ماناءَ مزنیں سر ءُ کارے نیست، بلکه آ ارسطوءِ میٹافزیکل بزاں بنیادی هکیکت یا ھستی یَک دلیلی لوٹے که آ، آئیءَ the unchanging changer هم گوشیت. اے وڑیں ھُداءِ گوں ڈارونءِ تیور آف ایوولوشنءَ دگه مسله ءُ جیڑه نبیت، بلکه آ evolutionءِ وت جوڑ کنگ ءُ اے بدلیانی ائولی سئوَب اِنت. ارسطوءِ ھداءِ کائنات یا کازموسءَ اِنسانءَ وت گوں اِلمی ءُ دلیلی بنیاداں وتی ھستیءِ مانا ءُ مکسدءَ شوهاز کنگءِ ڈُبّه بَڈّا اِنت.

بلے اِنسانی ھستی ءُ ماناءِ سرا افلاطونءَ وتی کتابانی تها جتائیں رنگےءَ گپّ کُتگ. افلاطونءِ گْورا ھُدا شَرّی اِنت، بلے آئیءِ گْورا اے اَلّم نه اِنت که ھُدا ایوک ءُ درهیں چیزّانی جوڑ کنوک نه اِنت. افلاطونءِ ھُدا یَک شرے آرکیٹائیپے ءُ اِنسانی ھستیءِ بابتءَ افلاطونءِ منّگ اِش اِنت که انسانی ھستی Dualistic اِنت، بزاں روه ءُ جانءِ تها بَهر اِنت. افلاطون روهءَ مُدامی ءُ جانءَ temporal لیکیت. بلے اے روهءِ گپّءَ که افلاطون کنت، آ ابراهیمی مزهبانی روه نه اِنت، که ھُدائےِ کْیامتءِ روچءَ پاد کنت ءُ ھساب گیپت. افلاطونءِ سرا ریسرچ ءُ نبیشته کنوکیں دانشور آئیءِ ھئیالاں تیوری آف فارْمزءِنامءَ دیئنت. افلاطونءِ منّگ اِنت که ھر ناتمامیں اَمَل یا چیزّےءِ پُشدرءَ یک پَرفیکٹ آئیڈیئل فارْمے ھست. بزاں چه درچکءَ ساری درچکءِ یک فارم یا آئیدیایے ھست ءُ ھمے وڑا خوبسورتی، اِنساپ، مِهر… اے درُستاں پدّر بئیَگا ساری یَک آئیڈیئل فارمے ھست. چو که اِنسانی جان وتی جسمی ھِس (مَٹیریئل سینسِز) ءُ لِمٹیشنانی پابند اِنت، پمیشکا چه پَرفیکٹ آئیڈیئل فارمان سرجما آشنا نه اِنت. بلے مئے ھستیءَ ساری مئے روه گوں آ آیئڈیئل فارم ءُ آئیڈیاءَ یک بوتگ. پمیشکا چیزّے داں هَدّءَ مارا آهانی ھستیءِ گُمان ءُ شُبین بیت. افلاطونءِ گْورا جسم اَدارُکی چیزّے ءُ کمزور اِنت ءُ روه سرپد ءُ دائمی اِنت، ءُ پدا اے مئے جسم ءُ هِسانی کمزوری ءُ پابندی اِنت که په ما آ آئیدیئل روهی دُنیاءِ ابَدی اِلم ءُ خوبسورتیءِ سر بئیَگ ئےِ گْران کُتگ. بلے فلسفه، دلیل ءُ اِلمی پَٹّ ءُ لوٹ مارا چه مئے جسمی پابندی ءُ کمزوریاں در کنت ءُ په ما روه یا فارْم ءُ آئیڈیاهانی دروازگاں پچ کنت. پمیشکا افلاطونءِ گْورا فلسفه، دلیل، اِلمی پَٹّ ءُ پول یَک روهی سفرے ءُ پدا ھمے اِلمی سفر زندءِ مانا ءُ مَکسَد اِنت.

افلاطونءِ شاگرد ارسطو گوں افلاطونءِ روهءِ ھئیالاں اِتّپاک نکنت. ارسطو گْوشیت که جانءَ ابید روهءِ دگه ھستی یے نیست. ارسطوءِ گْورا اگن چَمّ جان اِنت، گڑا دید یا گندگ آئیءِ روه اِنت ءُ پمیشکا آئیءِ منّگ اِنت که په انسانءَ اِنسانی جانءَ ابید روهءِ دگه وتی ھستی یے نیست ءُ نه که اِنسانءِ مرگءَ پد دگه روهے پشت کپیت. ارسطوءَ پمیشکا ایوک اِنسان نه، بلکه اے دگه جاندار ءُ درچکانی بابتءَ هم نبیشته کُتگ ءُ اے گپّءِ منّوک بوتگ که اے دگه جانور ءُ درچکاں هم روه مان. آئیءِ گْورا انسان ءُ اے دگه جانورانی پَرک اِش اِنت که انسان یک مَنتَک ءُ اِلمی جانورے. ارسطوءِ گْورا اِلم ءُ زانتءِ واستا انسانءَ منتَک ءُ بهسءِ ھمراهیءَ وتی جسمی سینس کار گرَگی اَنت، بزاں مادی دُنیاءِ آبزَرویشن ءُ کَچّ ءُ کساس. ھمے ھئیال نوکیں وھدءِ سائنسءَ دیما بُرتگ ءُ وتی میتَڈالوجیءِ بَهرے کُتگ اَنت. جدید سائنس په اِلمءَ نه ابراهیمی یا اے دگه مزهبانی ھُداءِ درءَ چاریت، نه افلاطونءِ چه جسمءَ ساری روهی دُنیاءِ اِلمءَ چاریت. سائنس ھما چیزّانی سرا باور کنت که آ وڑے نه وڑےءَ کَدّ ءُ کساس کنگ ءُ آبزَروْ کنگ ءُ پدا چه تجرُبه ءُ ٹیسٹءِ پْراسِسءَ بگوزنت. سائنسءِ اے میتَڈ آف اِنکوائریءِ بنیاد اِنسانءِ مزهبی یکین، فلسفه ءُ منتَک نه اِنت، بلکه ایویڈینس ءُ آبزَرویشن اِنت.

بلے چو هم نه اِنت که سائنسءَ فلسفه ءُ مزهب په انسانءَ نوں پَهک irrelevant کُتگ اَنت. باز زانتکار ءُ فلسفی سائنسی میتَڈالوجیءِ اے تیوریانءَ وت فلسفی بهرے سرپد بیت ءُ دومی، په morality ءُ ماناءِ سرپد بئیَگءَ انسان وتا چه مزهب یا فلسفهءَ، یا چه اے دگه چاگردی دود ربیدگاں پَهک سِست هم نکَنت. راستے که سوشل سائنسز ءُ هیومینیٹیزاں اے سَبجیکٹ سائنسی میتَڈالوجیءِ بنیادءَ زورگءِ جهد کُتگ، بلے اشانی میتَڈ چه فلسفهءَ جتا نه اَنت. وھدے اے پِڑانی زانتکار ءُ پولکار وتی پَٹّ ءُ پولءِ ریزَلٹ ءُ کَنکلوژنانی سرا گپّ کننت، ته اودا ایپیسٹیمالوجی (که تالوک ئِے گوں اِلمءِ جند، آئیءِ سمسر ءُ فهمگءِ سرا اِنت) دیم په دیم بنت، که اے وت فلسفهءِ سبجیکٹے. هیومینیٹیز ءُ چیزّے ھَدّءَ سوشل سائنسانی میتَڈالوجیءِ تها مزنیں نام Martin Heidegger ءُHan George Gadamer وت فلاسفر اَنت. ءُ دوینانی منّگ اِنت که انسان یک ماناءِ ھستی، ءُ پمیشکا اِلم ءُ زانت انسانءِ کَنڈیشَنِنگ اِنت که هائیڈگر آئیءَ Being in timeءِ نامءَ دنت، ءُ گاڈمار وتی Hermeneutic تیوریانی تها گوشیت که اِلمءِ تالوک گوں systematic interpretation ءَ اِنت ءُ اِنٹرپریٹیشنءِ تالوک مدام گوں ماناءَ اِنت. اِلم ءُ زانگ، تُری مزھبی ببیت، سائنسی بیبت یا زندءِ دگه پِڑانی، آئیءِ تالوک گوں انسانی زندءِ ماناءَ اِنت. چیا که انسان انچیں جانورے که اَبیدِ مانا ءُ مکسَدءَ شَرّیں وڑےءَ زندگ بوت نکنت. اے مانارئوایَتی چاگرداں گوں کلچر، دود ءُ ربیدگ ءُ مزهباں بندوک اِنت، که اودا انسان وتی کلچرل یا مزهبی زمّه واریءَ پیلو کَنانا یَک شَرّین ءُ پُرمانائیں زندے گْوازینگءِ جُهدءَ کنت ءُ ماڈرَن یا پوسٹ‌ماڈرَن چاگرداں اے ماناءِ شوهازءِ ڈُبّه اِنسانءِ جندءِ سرا اَنت.

2

اگں ھمے ردءَ ما وتی بلوچ چاگردءَ بچاریں، ته بلوچ چاگرد یَک ٹْریڈیشنَل ءُ کنزَرویٹیو چاگردے. مئے چاگردءَ زندءِ مانا گیشتر گوں کلچر، رسم ءُ رئواج، مزهبءَ بندوک اِنت. مرچاں ٹیکنالوجی ءُ گلوبَلائیزیشنءَ ماڈرن ءُ پوسٹ‌ماڈرن ٹرینڈ ءُ ھئیالانی دروازگے کَمّے پچ کُتگ. مئے چاگردءِ وڑیں ٹْریڈیشنل سوسائٹیانی وتی جندءِ شَرّی ءُ نِزوری اَنت. رئوایَتی چاگِردانی تها، یک وتی resilience یے ھست، اگں اِشاں مردم گوں اِشانی جندءِ داخلی لاجِک ءُ منتَکاں بچاریت. ھمے وڑا بلوچ رَسم ءُ دوداں بلوچءَرا ماں بلوچستانءِ ھُشک ءُ سَختیں کْلائمیٹءَ ھزارں سال زندگ داشتگ. گریبی ءُ بزّگیءِ سَگّگءِ ھاٹی‌اِش داتگ. بلے رئوایتی چاگرد وتی تها بند اَنت. مردم زات ءُ پات، ءُ کبیلهانی تها بهر اَنت. پدا اِشیءِ ھمراهیءَ شَرزاتی ءُ کَمزاتی، گُلامی ءُ واجهی هم مئے چاگردءِ بهر بوتگ‌اَنت ءُ تاں مزنیں هدّےءَ ھست اَنت. اے وڑیں چاگردےءَ ھرکَسی وتی یک گیشّتگیں کردار ءُ مَکامے، که ھرکسءَ وتی کسمت منّگی اِنت. اے وڑیں چاگردءَ اِنسانی زندءِ مانا ءُ مکسَد فَردی نه، بلکه اجتمائی اِنت ءُ چاگرد آ فردءِ زاتی یا فردی ماناءِ دیما اوشتیت. بزاں که فرد وتی فردی ماناءَ اجتمائی دود ءُ رئوایت یا given role ءِ تها شوهاز بکنت، یا مانا چه ساریءَ گیشّتگ، تو بَس چاگردی لوٹانی پدا وتی زمّه واریاں سرجم کن. ھمے یَک traditional society یےءَ تئی زندءِ مانا ءُ مکسد اِنت.

ءُ اگن گپّءَ گوں بلوچءَ انگت دیمترا بِبریں، ته اے جیڑهانی ھمراهیءَ بلوچ یَک زیردستیں کئومے، که کئومی سورتءَ زندءِ بازیں پڑاں وتی پئیسلهانی زورگا آزاد نه‌اِنت. اے زیردستیءَ بلوچءِ زند گوں یَک دراجیں جنگ ءُ آشوبےءَ بندوک کُتگ. جنگ ءُ آشوبی وھد، چاگردءَ زندءِ مانا ءُ مکسدءِ سَرا باز اسَر کنت. جنگ وتی پروَرژن، موکه پرست ءُ ھیرواں وت پیدا کنت. گْرانیں وھد، آشوب یا جنگ مبوتیں ته بوت کنت گاندی، منڈیلا، مارٹن لوتر، جوزی مارٹی ءُ دگه بازینے کئومی هیرو نبوتگ اَت. برے برے گْرانیں ھالتاں مردم پکار بیت ءُ مردم که آ ھالتانی بارءَ وتی بَڈّا زورنت، ته آ، ھمیشیءِ تها زندءِ مانا ءُ مکسدءَ گندنت. وتا گوں مزنیں مِشَن ءُ آئیڈیالیجی‌یےءَ ھور کنگ ءُ په یَک اجتمائی وَشّیں بانداتےءَ چه وتی فردی لوٹاں سر گْوزگ یک رنگےءِ transcendent امَلے، که اودا مردم وتی فردی ھستیءَ اجتمائی ھستیءِ تَها رجیت. بلے اے وڑیں ماناءِ سفر چه perverse ءُ delusional بوّگا پَهک آزاد هم نه‌اِنت. چو که هٹلر جرمنیءِ ائولی جهانی جنگءَ شکست ءُ رندءِ بدھالیانی نجاتءِ نامءَ جرمنیءَرا کَبرستانے جوڑ کنت. 1789ءِ فرانسی انکلاب وتی آئیڈیالوجیکل نیک نیّتیءَ پد هم وتا وت چو وروکءَ وارت ءُ نپولین وڑیں ڈکٹیٹرےءِ راهءَ ھموار کنت. کمیونزم که اِنسانی برابریءِ تبلیگءَ کنت ءُ 1917 ءِ روسی کمیونسٹ اِنکلاب رندترا جوزف اسٹالنءِ تُرس، گولاک، خودگرزی، شُد ءُ بزّگیءِ مسالے جوڑ کنت. ھمے وڑیں بازیں پوسٹ کالونیل ھَند ءُ دمگ آزادی گِرگا پد هم خودگرَزیں سیاستدان ءُ مسترانی دستا شَگالی بنت ءُ رئوَنت. پمیشکا آشوبی دئور په چاگردےءَ ءُ چاگردءِ فرداں یک ھسّاسیں وھدے، که اودا ھالات سرا په شَرّی ءُ ھرابی، دوئیں رنگاں دَر آورت کننت. چوناها انسان گیشتر وتی زندءِ ماناءَ آئیڈیالوجیانی تها پَٹّیت ءُ اِشیءِ تها سیاسی آئیڈیالوجی ھئوار اَنت. پمیشکا ارسطوءَ گْوشتگ که انسان چه سَرِشتءَ یک سْیاسی جانوَرے.

بلے آئیڈیالوجی تهنا سیاسی نه‌اِنت، آئیڈیالوجیءِ سرا ھستیں وھدءِ مزنیں فلاسفرے Slavoj Zizek گْوشیت که انسانی زند گوں آئیڈیالوجیءَ بندوک اِنت. ژیژک گْوشیت که آئیڈیالوجی چو اَکس مَٹّ کنوکیں چشمکےءَ اِنت، که اِشیءِ تها مردم زندءَ دگه چمّےءَ چاریت. په مزهبی مردمےءَ ھر چیزّ گوں ھُدا ءُ دینءَ بندوک اِنت. کاروباری مردمے ھر چیزّءِ تها زَرّ، نَپ ءُ تاوان گِندیت. کِسّه‌نبیس ھر چیزّءِ تها کِسّهے گِندیت، آشِکے ھر چیزّءَ بارت ءُ وتی مهُبّتءَ سر کنت ءُ سیاستدان ھر جیڑهءَ گوں وتی سیاسی لیکه ءُ ھئیالاں کئیل کنت. پمیشکا ژیژک گْوشیت که آئیڈیالوجی باز وھدا مردمءَ کور کنت. پدا اِنسانءِ پَجّار، گوں وتا تالوک هم گوں یَک سیلف نیریٹیویےءَ بندوک اِنت ءُ اے self narrative وتی تها وت آئیڈیالوجی اَنت. پمیشکا مردم گوَشت کنت که اِنسانی زندءِ مانا، ءُ وتی پجّار گوں آئیڈنٹیٹی، سیلف نیریشن ءُ آئیڈیالوجیاں بَندوک اِنت. بلے اے آئیڈیالوجی ءُ نیریٹیوْ وت دگه الهامی راستی نه اَنت، اے سوشل کَنسٹرَکشن اَنت که اِنسانءَ وت چاگردی سورتءَ وھدءِ ھمراهیءَ اَڈّ داتگ‌اَنت ءُ پدا اِشاں وتی راستی سرپد بیت. بِلّ تُری اے راستی نه‌اَنت، بلے اِشانی consequences راست اَنت. مسالءِ هبرا اگں یَک ھندویے وتی بُتءِ بےھُرمت کنوکے بکُشیت، که تو منی ھُداءِ بےاِزّتی کُتگ، ھندو آئیڈیالوجیءِ هسابءَ اے consequences جائز اِنت، که چه اِشیءَ مردمے جَنَگ ءُ کُشگ بوت کنت. بلے اِشیءِ متلَب اے نه اِنت که آئیءِ مزهبی ideological یکین راستے. ھمے وڑا اے مسال مسلمانانی مزهبءِ بےھُرمتی، مئے بلوچی لَجّ ءُ گئیرت، سْیاسی لیکهانی سرا هم همے دابءَ کار کنت. پمیشکا چُشیں مانایے، که آ گوں مزهب، سیاست، کلچر ءُ کئومیاتءَ بندوک اِنت، اودا مردم ھئیال گْور بکنت که چو مبیت که ideologies آنی consequences آنی جارهیَت ءُ اسرءَ، ما آھانی جندءَ راستی ءُ سرپد ببیں. ءُ پدا آھانی سرا سوال کنگ جُرم، کُفر، گَدّاری ءُ مُرتدی‌یے بیبت. شَرّیں آئیڈیالوجی اِنسانءِ اجتمائی ءُ فردی زندگیءَ وَشهالیءِ نیمگا بارت ءُ ھرابیں آئیڈیالوجی ءُ narrative اِنسانءَ فَردی ءُ اجتمائی سورتءَ تباهیءِ نیمگا بُرت کنت. ideology یا narrative آنی شَرّی ءُ ھرابیءِ پئیمانه اِش اِنت که ideology ءُ narrative ءِ سَرا سوال کنگءِ مردمءَ مُدام هَکّ ببیت ءُ ideology هچبر چو گروناک ءُ ترُند مبیت که وتی سرا سوال کنوکءَ بِجنت یا تکلیپ بِدنت. شَرّیں ideology وتی منّوکاں empower کنت ءُ اے empowerment آهانی منّوکانی واستا یک پُرمانائیں زندےءِ موکه پیدا کنت.

سارترءَ گْوشتگ که اِنسان زندءِ جنگلءَ، بے انسانءِ رَزاءَ دئور دئیگ بوتگ. اے زندءِ جنگلءَ سارتر گوشیت که انسان فردی سورتءَ وت وتی ھستیءَ مانایے بِدنت . بلے فردی مانایے بچارئے، ته فردی ماناءِ سفر هم چه جیڑهاں ھالی نه‌اِنت. فرانز کافکا جاگهے گوشیت که من آزاداں، پمیشکا من گاراں. آزادی چوناها وتی تها وت ھِچّے نه‌اِنت، بلکه آزادی یک وابستگی، رشته ءُ کچینے گوں کارےءَ، جاهےءَ، عزمءَ، راهےءَ که آئیءِ بنیاد جاهے نه جاهے ھُبّ، مِهر ءُ وفاداریءَ گوں بندوک اِنت. بلے اگں سارترءَ گوں پهک اِتّپاک مکنت، ته گْوشت کنت که فرد مُدام یک چاگرد، کلچر یا مزھب، سیاسی ءُ اخلاکی نِزامےءِ تها زندگی کنت، که آئیءِ تها بازیں وَھد شَرّیں ءُ پُرمانائیں زندءِ راه چه ساریءَ گُشئے گیشّینگ بوتگ. بزاں که یک جنگلے نه، بلکه یک، چه ساریءَ اَڈّ گپتگیں ideological system یے پیداک بیت. اے گپّءَ اَبید که ideologies وتی تها راستی نه، بلکه social construction اَنت که انسانءَ وھدءِ ھمراهیءَ اَڈّ داتگ‌اَنت، بلے انسانءَ ابید اے آئیڈیالوجی اوں نَبیت. انسانءَ په وت مدام یک sense of belonging ءُ پجّارےءِ تلَب اِنت، که آ گوں شئوک، ھئیال، مزهب، کئوم، اِنسانیت، فَردی ایڈوینچر، آئیڈیالوجی، اِنسانیت، تجَسّس ءُ گوں وتی یا وھد ءُ جاورانی گچین کُتگیں مِشنءَ بندوک اِنت. بِلّ اے جاور ءُ ideologies ءُ راهانی بُنیاد پدا گیش انسان فردی یا اجتمائی سورتءَ وت اِنت. پمیشکا البرٹ کامیوءَ انسانی ھستی وتی نبشتانک ءُ کِسّهانی تها absurd پیش داشتگ. بزاں اِنسانءِ ماناءِ شوهاز یَک بےمانائیں دُنیایےءَ یک absurd ئیں اَملے چیا که ھستی وت یَک deeper ءُ دگه لاجیکل مانایے نه‌اِنت، اَبید اِشیءَ که انسان اِشیءَ وت مانایے بِدنت. ءُ پدا absurdism ءِ بازیں منّوکے ھمے مانا دئیگ انسانی جهدءَ هم absurd ءُ بےمانا ءُ وتا وت کلاگ گرگے سرپد بیت، پمیشکا آ گُشنت که اِنسانءَ زند انچو serious زورگی نه‌اِنت، وتی اَنا جَهل کنگ ءُ انسانءَ گوں self irony زند گْوازینگی اِنت، یا دگه راهے اِش اِنت که اِنسانءِ ھستی ھمے وڑا اِنت، ته آ، آئیءَ ھمے وڑا accept بکنت ءُ وتی کِسمت سرپد ببیت. اشیءِ مِسالءَ البرٹ کامیو وتی فلسفهءِ سرا نبشته کُتگیں دْراجیں نبشتانک the myth of sisyphus ءِ تها چو دنت: کامیو یونانءِ کْوهنیں Myth ءَ گوں انسانءِ زندءَ تَشبیه دنت ءُ گْوشیت که انسانءِ زند چو Sisyphus ءِ کردءِ وڑا اِنت، که آئیءِ سزا اے بیت که مزنیں سِنگے کوهءِ سرا ببارت ءُ پدا چمودا لیٹ بدنت. وھدے سنگ کوهءِ بُنءَ سر بیت، ته پدا آ بئیت، چِست‌ئےِ بکنت ءُ کوهءِ سرئَے ببارت ءُ پدا لیٹ‌ئےِ بدنت. ءُ تاں سی‌سیفس زندگ اِنت، ھمے وڑ بکنت. ءُ کامیو گُشیت که ھمے سِنگءِ بُرزءَ بر ءُ آرءَ سی‌سیفس وتی کِسمت بزانت، زندءِ مانا سرپد ببیت ءُ گَل ببیت. اِشیءَ اَبید کامیوءِ گْورا زند گْوازینگءِ دگه راهے اِش اِنت که انسان بَگاوَت بکنت ءُ وتا ھمے رنگ ءَ آجو بکنت که آئیءِ ھستیءِ جند وت بَگاوَتے ببیت.

بلے گریبیں چاگرداں چه گچین ءُ آزادیءَ ساری لاپءِ گَم، پُچّ ءُ پوشاک ءُ په سرءِ چیر دئیگا ساهگےءِ جیڑه پاد کایَنت. بلے مردم گْوشت کنت که چه ھمے گریبیءَ دَر آھگءِ جُهد ھم وتی تها مانایے داریت، که آئیءِ گریبی ءُ بزّگیءِ وھد ءُ ھالات فردءِ سرا زور ایرموش کنت. ھمے واستا گْوشنت که چاگردءَ انکلابءِ واستا یک انچیں مڈل کلاسےءِ زرورت اِنت که آئیءِ مستریں جیڑه بَس دو یا سئے ٹیمبءِ ورگ شوهاز کنگ مبیت. ھمے ھبر ابراھم ماسلوءَ انسانی لوٹانی سیڑیءِ رنگءَ بئیان کُتگ. بزاں اِنسانءِ بنُیادی لوٹ ورگ، پوشاک ءُ Security اِنت. بلے چه اِشیءَ بُرزا رئوان بئے، ته اِنسانءِ اے لوٹ آئیءَ وت، وتا پجّار ءُ مانایے دئیگءِ رنگءَ وتا آشکار کنان بنت. اگں ما ماسلوءِ تْیوریءَ وتی ھالاتانی ردءَ بچاریں، ته اے فردی ءُ چاگردی دوئیں رنگاں مانا دنت.

اگں ما ماسلوءِ اے لوٹاں، تیوریءَ فردی سرپد ببیں، ته ماسلوءِ لوٹانی سرجم کنگءِ واستا هم فردءَ چاگردءِ زرورت اِنت. پمیشکا بازیں زانتکار ءُ کئوّاسےءِ منّگ اِنت که انسان یک سماجی ءُ چاگردی جانورے. انسان وتی ھستیءَ چه چاگردءَ سِست نکنت. ھمے سئوَب اِنت که اِنسانی زندءِ ماناءِ تالوک گوں چاگردءَ بَندوک اِنت. انسانءِ زبان، شَرّ ءُ ھرابیءِ پَرک، کلچر، مزهب، سیاست، تاں وتی زاتءِ پجّار درُست چاگردی اَنت. اگں چاگردءَ دور بکنئے، ته په ایوکیں انسانءَ نه پجّارے پَشت کپیت، نه مانایے. پمیشکا کارل مارکسءَ بگر تاں ھُداءِ پئیگمبر ءُ کمیونسٹاں اے ھبرءِ سِکین داتگ که فردءِ وَشهالی، نجات ءُ مانا گوں چاگردءَ بندوک اِنت. کارل مارکس ءُ کمیونِسٹاں اے ماشی برابریءِ بُنیادءَ اَڈّ داتگیں سماج ءُ نِزامےءَ اِنسانءِ فردی نجات ءُ مانا دیستگ ءُ ھُداءِ پئیگمبراں اے نجات یک مزهبی ءُ ھُداتُرسیں سماج، که اودا انسان گوں وتی ھُداءَ نزّیک ببیت. بلے مزهب ءُ کمیونزم، دوئیناں ماں تاریخءَ اے ردءَ فرد گُٹگیر کتگ ءُ ماں چاگردءَ فردی ردوم، پجّار ءُ ماناءِ هَکّ چه آئیءَ پَچ گپتگ یا که مانا گوں وتی ideology سیمسراں بندی کُتگ. دین یله کُت، واجبُل کَتل ئے ءُ اگں پارٹی یله کُت گَدّارے ائے. بزاں مزهبءِ دُکانداریءِ دیما اوشتئے، ته منسور هَلّاجءِ وڑا پانسی دئیگ بئے، یا لئیو ٹراٹسکیءِ وڑا انکلابءِ بُنیادی مکسد مفادپرستیءِ سَرا گپّ کنئے، ته تئی جندءِ پارٹی کئیت ءُ ترا کُشیت.

منی ھئیالءَ انسانی زندءِ مانا نه ایوکا فردی اِنت، نه سرجما اجتمائی اِنت. پدا اے فردی ءُ چاگردی جیڑهءِ یَک شَرّیں درمیانی راهے مگربی فَلاهی چاگرد یا ریاستاں کَشّتگ، که اودا فرد فردی سورتءَ آزاد اِنت که چونیں ھُدا ءُ مزهبے مَنّیت یا نَمنّیت، چونیں سیاسی ءُ سماجی گَلےءِ بهر بیت یا نبیت، ءُ وت چوں وتی فردی پَجّارءَ جوڑ کنت. پدا اِشیءِ ھمراهیءَ یک مُهکمیں ریاست یا چاگردے، که آ، تاں مزنیں هَدّےءَ فردءِ بُنیادی انسانی زرورتانی ڈُبّهءَ وتی سرا زوریت، چو که تئی وانَگ، بیماری، کار، بیروزگاری مدَت ءُ پیری، تئی چِنگ ءُ زورگ…

اے ریاست کَلیکٹیوْ اَنت، بلے اِشانی کار فردءِ گیشءَ چه گیش اِمپاوَر کنگ اِنت ءُ فردءَرا پُرمانا ءُ وَشهالیں زندے دئیگ اِنت.

چوناها وَ انسانی زندءِ ماناءِ بُنگپّ، تاں جهانءَ اِنسان زندگ اِنت، آسر نبیت. بلے ماناءِ چارگ ءُ شوھازگ وھدءِ ھمراهیءَ اَلّم مَٹّ بوان بنت. پدا انسانءِ زند، گوں اَکْل ءُ پهمءَ زندءَ چارگ ءُ زانگءِ سفرے، که انسانءَ مُدام گوں زند ءُ ماناءِ سوالاں دیم په دیم کنت. انچو که من بنداتءَ گشتگ اَت nature ءَ جانور ھمے وڑ جوڑ کُتگ‌اَنت که آھانی instincts آھانی زندءِ مکسد ءُ مانا اَنت، ءُ پمیشکا زندءِ مانا پراهاں جیڑهے نه‌اِنت. بلے انسان جیڑگی، اَکْل ءُ منتکی، سوال چست کنوکیں جانورے، ءُ پمیشکا جیڑگءَ مُدام کسّهے پکار اِنت ءُ سوالءَ پَسّهے. انسانی زندءِ مانا گوں ھمے شوهاز کتگیں یا وت جوڑ کتگیں کسّه ءُ انسانی شوهازءِ جُستانی پَسّهءَ ھئوار اِنت. په انسانءَ ماناءِ تاکت ھمینچو مزن اِنت که جاپانی نبشته‌کار هاروکی موراکامی وتی کتاب 1Q84 یک کریکٹرےءِ زبانءَ جاگهے گُشیت من ھر وڑیں درد ءُ تکلیپ برداشت کُت کناں، اگں اے په من مانا بِدنت. ھمے ردءَ چه نازی کئیمپان زندگءَ دَر اَتکگیں سائکاٹرسٹ ویکٹر پرینک گُشیت که زندءِ پُرمانا کنگءِ واستا زندءَ مکسد ءُ مانایے درکار اِنت ءُ اے مانا اِنسانءَ نفسیاتی سورتءَ مَزبوت کنت ءُ پدا چه گْرانءَ گْرانتریں ھالتانی دیما اوشتگ یا برداشت کنگءِ ھاٹیءَ دنت. پمیشکا کُربانی ءُ تکلیپءِ راهاں هم انسان په ھمّت سر کنت، اگں انسان اِشانی تها زندءِ مانایے بگندیت.

بلے گوں مزبوتیں مانایےءِ سفرءَ، جاهے نه جاهے کُربانی ءُ دیوانگیءِ جزبهے ھئوار اِنت. پمیشکا مزنیں مکسد ءُ مانا گیش transcendental اَنت، بزاں چه وتی زاتءَ بُرزتر اِنت، که اودا فرد وتا بیهال کنت ءُ وتا مزنیں مِشَن ءُ کازےءِ تها رَجیت. اے دابیں کازءَ کئومی جُهد، انسانی برابریءِ جُهد، زوراکی ءُ ناانساپیءِ هلاپءَ جُهد… ھئوار اَنت. فردی آزادیءِ مستریں منّوگر، چو که المرٹ کامیوس، ژاں پال سارتر، بارنارٹ رسل ءُ دگه بازیں زانتکارےءَ سیاست ءُ سیاسی جُهدانی پلّه‌مَرزی کتگ، اِشیءِ تها مانایے دیستگ، هَکّ ءُ ناهَکّءِ گچین کنگءِ اخلاکی پیسله زُرتگ. بلے په منڈیلا، جوزی مارتی، گاندی، مارٹن لوتر کنگ جونیئر ءُ دگه بازینےءَ زندءِ transcendental مانا اَنچو مَزبوت بوتگ که آهاں وتا اجتمائیتءِ تها رجتگ ءُ چه وتی فردی زاتءَ سر گْوستگ‌اَنت که اشیءِ تها وت یک دیوانگی ءُ پَکیری‌یے مان اِنت. پدا ھمے وڑا زندءِ مانا ءُ مکسد برے برے فردی سورتءَ هم چه زاتءَ در آھگءِ نام اِنت، چو که دُنیاءِ مزنیں painter پابلو پیکاسوءَ گْوشتگ، که:

The meaning of life is to find your gift and the purpose of life is to give it away