جمهۆری چاگردانی یَک مزنێں نشانی‌یے اِش اِنت که اۆدا پاوَر سِمبلانی سرا تنکید ءُ ریشکند کنگءِ آزادی بیت. هالتاک، فلم، لبزانک، میڈیا ءُ آرٹءِ اے دگه تَک وتی پاوَر سِمبَل؛ سیاسی لیڈر، سیاسی اداره، راجی لێکه، نَکشه ءُ بئیرَک، هر چیزّءِ سرا که دل بلۆٹیت، دلءِ تبءَ تنکید هم کننت ءُ کَلاگ هم بندنت. هر امریکی سَدر یا برطانوی سروزیرءِ کیریکێچر جۆڑ بیت، اَلٹرانێشنل لێکهانی سرا تَنز ءُ مسکَرا بیت. مردم بئیرکاں مان دارنت ءُ جنِکّش بیکنی کننت ءُ گْورا کننت. کَسّ گَٹّ کنگ نبیت. کسّ جێل کنَگ نبیت.
دومی نێمگا پاکستان، اێران، سعودی عرب ءُ دگه هما مُلک اَنت که اۆدا هاکمءِ نامءَ بگرئے، جێل ءُ بند هم بئے ءُ انچۆ کنگ بئے که دگه برے کندگی نبئے. هبر اِش اِنت که کجام مُلکانی نزام ءُ چاگرد شَرتر اَنت؟ پاکستان ءُ اێرانءِ یا هما مُلکانی که اۆدا هرکَسی سرا هر رنگێں تنکید ءُ ریشکند آم گپّے؟
لێکه، نَکشه، جنگ، جُهد، اے درُست انسانانی هالتءِ شرتر کنگءِ واستا اَنت. سیاسی تهریک، هاس آجۆئی جُنز چاگرد ءُ کئومءِ دراهێں تَک ءُ پهناتاں بدل کنگءِ جُنزے. چاگرد سَکّێں پێچیدهێں چیزّے. مردمانی هئیال ءُ لێکه مختلف اَنت، ءُ چاگرد همے مختلف‌الخیالێں مردمانی گرنچے. جمهۆری بئیَگ اے دراهێں مردمانی دراهێں لێکهانی پاسداری اِنت. نوں هما مردمانی نامءَ، هما مهلوکءِ واستا که جُهد بیت، اگں هما مردمءَ گپّ کنگءِ آزادی مبیت، دگه کجام آزادی رسیت؟
باز وهدا مئے هبر همێش اِنت که تنکید وَ شَرّ اِنت، بلے تنکید ادارهانی تها کنگ ببیت. متلب، تهنا هما مردمءَ تنکیدءِ هَکّ هست‌اِنت که ادارهءِ تها اِنت. گڑا هرکَس که تئی ادارهءِ تها نه‌اِنت، آ چے بکنت؟ هِچّ مگُشیت، بَس کُربانی بِدنت؟ دگه یک گپّے کنگ بیت که تنکید هرکَس کنت، بکنت، بلے اے چیزّ یا آ چیزّءِ نامءَ کَس مگیپت. چۆ وَه اێران هم گُشیت هرکَس آزاد اِنت، تنکید بکنت، بَس مُلّاهاں هِچ مگُشیت. چینءِ کمیونسٹ پارٹی گُشیت هرکَس تنکید کنگا آزاد اِنت، بلے مئے لیڈر ءُ مئے پارٹیءَ کَس هِچ مگُشیت. پاکستان گُشیت هرچی کنئے بکن، پئوج ءُ مزهبءَ هِچ مگُش، پرچا که آهانی اَشرافیه رولءِ بُنیاد همێش اَنت. اے چیزّ مُکَدّس اَنت. چیزّے که مُکَدّس بیت، آئیءِ سرا هبر، تَنز یا مسکرا کُپرے بیت.
تاریخءَ چُشێں انکلابی تهریک باز بوتگ که رندا گَنترێں ڈِکٹیٹرشپ جۆڑ بوتگ‌اَنت. کمبۆڈیا، اێران، عراق، افغانستانءِ تالِبان. پمێشکا مرچیگێں سیاسی ورکر اے هبرا بێهال مکنت که آزادی انکلاب ءُ جمهۆریت پێکِجے نه‌اِنت که تئو مُلکءِ گِرگا رند اِمپلیمنٹ کنئے. سیاسی رویّه، سیاسی کلچر آست آستا ڈیویلَپ بنت. چیزّے که ماشُما مُکدّس کت، پدا آئیءَرا چه مُکدّسیءِ درجهءَ کشّگ ءُ انسانی ءُ سیاسی منتَکءِ بُنیادءَ تَپّاسگ مُمکن نبیت. پاوَرءِ هِچ وڑێں سِمبل باید اِنت هِچبر مُکَدّس کنگ مبیت. چه تنکیدءَ بالاتر مبیت. تهنا وتی ادارهانی تۆکءِ مردمانی واستا تنکیدءِ هَکّ دارگی نه‌اِنت، تنکیدءِ هَکّءِ جند سوالی مبیت. هرکَس هر وهدا تنکید کُت بکنت. همے سیاسی کلچر جُنزےءِ دێما رئوَگ، ائوامی بئیَگ ءُ گُمراه نبئیَگءِ مسترێں زمانَت اِنت. هر وهدا که یک سیاسی جُنزے وتی مخالفانی تنکید یا هبراں، یا تَنز ءُ مسکراهانی سرا زهر گیپت، آ مردمءَ کئوم‌دشمن یا گَدّاریءِ لکَبءَ دنت، دلجم بو که اے وڑێں سیاسی جُنزءِ ائوامی همایَت اگں هست هم، نمانیت، ءُ آ جُنزءِ دێم گۆں آزادی ءُ جمهۆریتءَ نبیت، آئیءِ آسر ڈکٹێٹرشپ ءُ اَتاریٹێریئن بیت. لیڈر، گَل، لێکه مُکدّس بنت.
مردم که مُکَدّس بنت، گڑا تاکتءِ سِمبل پارٹی ءُ لیڈرشپ نبنت. اگں اے رسم کبول بوتێں، گڑا جارج آرویلءَ هچبر اێنیمَل فارم لِکّت نکُتگ‌اَت. چرچل ءُ انگرێزانی شاهی خاندانءِ سرا هچ وڑێں فلم ءُ سیاسی کێریکێچر، سیاسی اِسکێچ جۆڑ نبوتگ‌اَت، سیاسی نزامءِ سرا ”یِس منسٹر“ وڑێں ڈرامه جۆڑ نبوتگ‌اَت.
”ڈاکٹر اِسٹرێنج لئوْ“ءِ وڑێں فلم جۆڑ کنگ بوتتگ که جنگءِ سرا تنکیدے. جنگءِ گنۆکی ءُ سیاسی لیڈرشپءِ نابودی ءُ پِٹی اِنٹرِسٹ آشکار کنگ بوتگ‌اَنت. ”ڈاکڑ اِسٹرێنج لئوْ“ءِ سرا چه درُستاں گێشتر تنکید آ وهدا امریکهءِ پؤجی لیڈرشپ کَنزَرویٹیو کننت ءُ گُشنت که اے سوویت پروپیگنڈه پیسے. کمیونِسٹ نزریهءِ مَنّۆک اێنیمل فارمءِ سرا تنکید کننت که اے مئے کرِشماتی لیڈر واجه اِسٹالن ءُ سۆشلسٹ نزریهءِ هلاپءَ پروپگنڈهے، بلے تاریخءَ سابت کتگ که جنگی سرۆک تاکتءِ سرا وتی اجاره‌داریءَ دارگءِ واستا کئومی مفاد، مُکدّسێں نزریه ءُ نیشنل سِمبل اِستمال کننت. پدا هرکَس که سوال کنت، آ واجب‌القتل یا گَدار یا کئوم‌دشمن گُشگ بیت. همے کارءَ پاکستانی جرنل گۆں بلۆچ ءُ اے دگه مردماں کنگا اَنت.
جۆزف هِلّرءِ ناوَل کئیچ 22 ءِ کردارےءِ نام مێجر مێجر مێجر اِنت. اے مَرد نالاهکێں پئوجی‌یے، بلے یک کَسانێں بیورۆکرێٹِک گلَتی‌یےءِ وجهءَ گلَتیءِ سرا پرۆمۆٹ کنگ ءُ مێجر کنگ بیت که نام‌ئےِ مێجر بیت. نوں چۆ که مرد مێجریءِ کابِل نه‌اِنت، پمێشکا وتی آفسءَ هر وهدا چێر بیت، ڈَنّا نرئوت، وتا نَکلی بَرۆت پِر کنت که کس منا پجّاه مئیاریت ءُ جُستے مکنت. ما هم مێجر مێجرءَ پُرّ اێں. زاتی سنگتی یا جۆڑ تۆڑءِ بُنیادءَ ما سنگت دێما کارێں، لیڈر جۆڑ کنێں. نوں اگں کَسے اِشاں سیاسی جُستے کنت، یا وَه اے چێر بنت یا کئومی مفادءِ رْهِٹۆرِک شرو بنت. سوالانءَ هامۆش کنگءِ کۆشش بیت.
نوں کَسےءِ زهنءَ اے گپّ هم اَتک کنت که ما پرچا وتی کئومی لیڈَر، وتی آئیڈیالۆجی ءُ وتی سیاسی گَلانی سرا مزاک ءُ تَنز بکنێں؟ اسلا هیومَر برے برے هما تَهلێں راستیءَ هم دَرشان کنت که نارمَلی ما گُشت‌ئےِ نکنێں یا مردم بلکێں آ وڑا راستیءَ سرپد مبنت. ءُ هیومَر سیاسی لیڈَرشپ، سیاسی پارٹی، آئیڈیالۆجیءَرا چه مُکَدّس کنگءِ درجهءَ در کنت ءُ انسانی درجهءَ کاریت. مردم برے برے سیاسی رْهِٹۆرِکئے پُشتا، آئیڈیالۆجی ءُ سیاسی نزریهءِ پُشتا چێرێں اِنٹرِسٹ ءُ راستءَ دیست نکننت. لیڈر انسان اَنت. آیانی وتی اِنٹرِسٹ بنت. تاکَت مردمءَ کَرَپٹ کنت. پاوَر مردمءَ گنۆک کنت. لیڈر باز وهدا جائزێں تنکیدءَ هم بلاسفیمی کَرار دئیَنت. تَنز همے تاسُرءَ پرۆشیت ءُ هر چیزّا چه مُکَدّسیءِ درجهءَ در کنت ءُ انسانی جۆڑ کنت. اِلم ءُ لاجِکءِ بُنیادءَ لیڈرشپ کار ءُ کِردءِ مُتابکءَ جَج کنگ بنت، اے گپّ نبیت که لیڈر مئے کاز، مئے نزریهءِ امین اِنت، ءُ پمێشا مُکدّس اِنت. ءُ لیڈرءِ سرا تنکید آئیءِ شانءَ گُستاخی‌یے هساب بیت. تنکید بند کنگ بنت.
بلے تنکید نکنگءِ مسترێں نُکسان اے بیت که اے دابێں مردم مئے اجتمائی سیاسی کلچرءَ انچۆ ادَم‌برداشتءِ نێمگا برنت ءُ جُنز وتی دراهێں ائوامی بُنیاداں گار کنت.
تنکید یک سِهت‌مندێں سیاسی کلچرےءِ رۆدێنَگءِ مسترێں راه اِنت. ءُ هیومَر تنکیدءِ کِسمے. هاں، تنکید یا هیومرءِ مانا اے نه‌اِنت که مردمانی سرا بێهودَگی بکن یا وتی سیاسی مخالفاں زا ءُ بد بکن یا آهانی کِردارکُشیءَ بکن. اے چیزْ تهنا تنکید یا هیومرءِ تها نه، آم گپّءِ تها هم شَرّ نه‌اَنت. اخلاکیاتءِ جند جتائێں هبرے، که آئیءِ پاسداری هر چاگردءَ، هر تهرءِ نبشته ءُ هبرءَ بیت. بلے په کئوم ءُ کئومءِ آکبتءَ نزریه، لیڈرشپ، تاریخ، ائوامی جێڑهانی سرا گپّ نجنَگ چه گپّ جنَگا ختَرناک‌تر اِنت.
تهنا وتی پسندءَ لێکهءِ دۆست دارگ ڈِکٹێٹرشپءِ تها هم هست‌اِنت. ڈکٹێٹر وتی پارٹی، وتی لێکه، وتی نُکتهِ نزر، وتی سماجی ماشی ماڈلءَ دگرانی سرا مُسَلّت کنت ءُ آ دگه رداهێں لێکه، نُکتهِ نزراں گُٹگیر کنت. چاگرد ءُ سیاسی کلچرءِ سرا وتی پسندءِ مردم، وتی لێکهءِ اجاره‌داریءَرا مُهکم کنگءِ واستا آشۆب، جُنز یا انکلابی لبز ءُ گالبنداں هر گپّءَ مان کنت ءُ همے زاهر کنت که ما ائوامی ءُ انکلابی اێں. بلے چُش تاں دێرا نبیت. وهد ءُ تاریخ چیزّاں سابت کنت.
اِکانومِسٹ مگزینءِ پێسری اێڈیٹوریئل کارٹونِسٹ کێوِن کَلّاغر گُشیت:
you can judge society and democracy’s maturity by the amount of satire and caricature it can endure
Sameer Mehrab is a writer and co-founder of Balochistan Times. He often depicts Balochistan's socio-political dilemmas in his fiction and poetry. He is based in Canada.
