دلگۆش: اے نبشتانک تاکبند ‹بام› 2009آ چاپ و شِنگ بوتگ.

گْوَستگێن امریکی سَدر هئیری ٹرومئینا گوشتگ‌اَت: ‹منا وتی مهلوکاتئے سرا بزّگَ بیت که چه هالتاکئے وانَگا همے وَشمَنّیا گرپتار اِنت که آ دنیائے چست و اێرانی بارئوا سرپد اِنت››.

دنیائے تها همک رۆچ هزاران سیاسی، سماجی، ماشی چست و اێرَ بیت بله چه اِشان تهنا لهتێن میڈیائے تها جاگه کرتَ کنت. میڈیا هما هالان گچێنَ کنت که مهلوکاتا بگُڑێنَنت. پدا همے هال انچێن ڈرامایی رنگێا پێش دارگ یا نبیسگَ بنت که اِشانی هَکّیێن درۆشم پشتَ نکپیت. بازێن اهمێن هال یا چست و اێر میڈیائے تها جاگه کرتَ نکنت. پدا میڈیائے تها lobbying سَک باز اِنت. هما مردم، ٹۆلی یا پارٹی که آییئے اسر و رسوک گێشتر اِنت، وتی کَسانا چه کسانێن هالا اخباران یا ٹی ویا جاگهَ دنت، بله نِزۆر و ناتوانانی اهمێن هال هم دێما آتکَ نکننت. مسالئے هبرا الطاف حُسین اگن بشاکاریت، درهێن پاکستانی میڈیا رپۆرٹَ کنت چیا که پاکستانی میڈیائے بُنجل کراچی اِنت و کراچیا ایم کیو ایمۓ هاکمی اِنت بله اگن بلۆچستانا آسے بکپیت، کَسّی گۆشا مۆرے هم نئوارت پرچا که بلۆچانی پاکستانی میڈیائے سرا چُشێن اسَرے نێست که وتا جاگه دات بکنت.

دنیائے تها میڈیائے کِرد اینچک شَر نبوتگ، اینچک که ساڑایَگ بئیگا اِنت. اے راستے که مرچیگێن دنیایا میڈیا چه هر چیزا زۆراوَرتِر اِنت چیا که مرچی اے واک میڈیائے دستا اِنت که کئے گَپَّ جنت، چے گپَّ جنت و تان چینچک دێرا گپَّ جنت بله اے اَنچاێن گپے که میڈیا لَس مهلوکئے آواز اِنت. تان اے وهدی میڈیا سیاستدان و مزنێن بِزنِس کمپنیانی کاسِدیئے کارا کنگا اِنت (اشتهارانی شِکلا). تئو ٹی ویا بچار یا اخبار بوان، گێشترێن هال همے سرهالانی چَپّ و چاگردا چکَرّنت که پِلان سیاستدانا چۆ گوَشت، پِلان سیاستدان گۆن پِلانیا دُچار کَپت، پِلان ملکئے سَدر پِلان جاگها دئورها شُتگ، پِلان ملکئے سروزیرا پِلان ملکئے سرا اے بُهتام جت یا اے که پِلان سیاسی سَرۆکا پِلانیئے بارئوا چۆ گوَشت.

اگن سیاستدان و بزنِس کمپنیانی کاسدیئے بدلا میڈیایا مهلوکاتارا آیانی چَپّ و چاگرد یا دنیائے مان گیشِّتگێن سیاسی، ماشی و سماجی جێڑهانی سرپد بئیگا کُمَک بکتێن ته مرچی دنیائے جاوَر باز شَرتِر اتنت. مسالئے هبرا، اگن یک سیاسی لیڈرے گۆن دومی سیاسی سرۆکا دُچارَ کپیت، ته تهنا همے هال وانۆک، چارۆک یا گۆش دارۆکان سَر کنگ مبیت، بلکێن اهوالکارانی اَسل کار اے ببیت که همے واکیَهئے رێس و پَرّێسا بکننت تانکه مهلوکا وتی ڈیلّه (opinion)جۆڑ کنگا آسانی ببیت. دومی اِش که میڈیا لَس مهلوکئے آواز بوتَ کنت، آیانی ڈیلّه یا جێڑهان سیاستدانان سر کُرتَ کنت. یَک جمهۆری چاگردێا الّمی اِنت لَس مهلوکارا اے مۆه دئیگ ببیت که آ وتی ملکئے سیاسی و ماشی پالیسیانی سرا اێراد بگیپت، آیانی بارئوا وتی هئیالان دَرشان بکنت بله ما گِندێن که میڈیا گێشِ وزیر و گَزیر یا اپوزیشنئے سیاسی سَرۆکان نه‌اِنت. په اِشیا اے اُزر بندگَ بیت که اے وزیر یا اپوزیشنئے سرۆک مهلوکا گچێن کرتگ‌اَنت، پمێشکا اے مهلوکاتئے جهگیر (نماینده) اَنت، آیانی آواز اَنت، بله اگن هَکّێنا بکنئے، اے مهلوکاتا همے واستا گچێن کرتگ‌اَنت که همے گچێن کنگی بوتگ‌اَنت. اگن یک هنکێنێا دو یا سئے سیاستدان اۆٹا اۆشتاتگ، ته اے مهلوکاتئے مجبوری اِنت که چه همێشان یکّێا اۆٹ بدنت. اِشیئے مانا اے نه‌اِنت که لَس مهلوک اے سیاستدانانی هر گپ و هر اَمَلا تِپاکَ داریت. پدا پاکستانئے وڑێن مُلکێا که اۆدا مهلوکاتئے مزنێن، بلکێن گێشتری بهر گچێنکاریان بهرَ نزوریت، اۆدا میڈیائے اے نیمّۆنا بُنے نێست که سیاستدان لَس مهلوکئے جهگیر اَنت، آیانی آواز اَنت.

چۆ که سیاستدان همے سرپدَ بنت که مان گیشّتگێن ماشی و سیاسی جێڑهانی سرپدی چه لَس مهلوکئے وَسا ڈَنّ اِنت، پمێشکا آیانی مَنَّگ اِش اِنت که یک جمهۆری مُلکێۓ میڈیائے سرا رْیاستئے اَجاره‌داری ببیت تانکه مهلوکاتئے زِهن هما وڑا جۆڑ کنگ ببنت که سیاستدانَ لۆٹَنت. اے راست اِنت که لَس مهلوک مان گیشّتگێن سیاسی، ماشی و سماجی ماملهانی سرپدیا نداریت، بله اے هم راستے که آمێن سیاستدان و بئیرئوکرئیٹ هم چُشێن بودیگێن نه‌اَنت که اے ماملهان سرپد ببنت. مسالئے گَپّا، پاکستانئے چُنت سیاستدان taxation ئے ره و رهبندان سرپد اِنت؟ زاهر اِنت اے زَگرێن ماشی ماملهے و اشیا بێدِ ماشیاتئے زانتکارێا کَس سرپدَ نبیت بله همے سیاستدان taxation ئے سرا بلاه بلاهێن بٹاکئے جنَگا دمَ نبَرنت. پمێشکا اے نیمۆن پۆچے که مهلوکات مان گیشّتگێن ماشی و سیاسی مامِلَهان سرپد نه‌اِنت پمێشکا نئوان آ ملکۓ ماشی و سیاسی پئیسلهانی سرا اسَراَنداز ببنت، بلکێن میڈیائے سێوَنجا سیاستدان و “اێدگرانی” کرتگێن پئیسله آیان مَنّاێنَگ ببنت.

چۆ نه‌اِنت که لَس مهلوکا میڈیائے تها هچ وڑێن نمایندگی نێست. برے برے فئون کال، کاگد یا رهگوَزی مردمانی جُست و پُرسا لَس مهلوکئے آواز هم دێما آرگَ بیت بله بَژنی گپ اِش اِنت که میڈیائے دروازگ په لَس مهلوکا برے برے و کَلَه کلَهے پچَ بیت بله په سیاستدان و زَردارێن بِزنِس کمپنیان مُدام و پورهیا پچ اِنت. اے هسابا مهلوکات سیاستدانانی سرا کم و سیاستدان مهلوکاتئے سرا گێش اسَراَندازَ بیت.

میڈیائے سرا سیاستدانانی اجاره‌داریئے وجَها باز وهدا راستێن هال چێرَ تَرّنت. هر ملک چه میڈیائے سێوَنجا (وسیلها) وتی مهلوکاتا همے باوَرَ کناێنیت که آ دنیائے اَمن‌پسُندتِرێن و شَرتِرێن مُلک اِنت و دژمنێن ملکانی بارئوا انچێن پرۆپِکنڈه کنگَ بیت که گوَشئے آ مُلکان انسانئے بدلا اِبلێسئے نَسل آباد اِنت. هندوستانا هر سِلکاریے ببیت، آییئے مئیار پاکستانا تَرّێنَگَ بیت و همے هسابا پاکستانئے تها هر شِدّت و داوا هندوستانئے پَندَلانی بَروَرد ڈسّگَ بیت. اِدا ‹مُلک‌دۆستی›ۓ ناما میڈیا چه هر پئیمئے اِخلاکیات و راستیئے کَدران سرَ گوَزیت.

همے مردمان که میڈیائے لَگام دَستا اِنت، آ وتی سیت و نَپئے بُنیادا یک جێڑهے میڈیایا چِستَ کننت و پدا وتی پایدها گاری هم کننت. مرچی پاکستان بازێن جێڑهانی دێمپان اِنت، چۆ که گَریبی امیری، مزهبی شِدّت‌پسُندی، کئومی گُلامی، ڈِکٹێٹَرشِپ، سوبایی وتواکی. برے تئو چارئے هر دمان ٹی ویا سوبایی وتواکیئے سرهالا جاک و کوکار اِنت بله اناگها اے سرهال پُشتا دئور دئیگَ بیت و مهلوکات بێهئیالَ بیت که پاکستانا سوبایی وتواکی یک مسلهے هست‌اَت. جامَه هَپسَهۓ سرا اپرێشنئے رۆچان همے مردمانی که اَرس نبَدَگا اتنت، چیزے رۆچا رَند چیف جَسٹِسئے بهالیئے شادهان ناچا بنت. چۆ پرچا؟ پرچا میڈیائے تها اناگها یک مسلهے چستَ بیت و پدا اناگها گار هم بیت؟ زانا سوبایی وتواکی یک یا دو رۆچی جێڑهے اَت که آتک و شُت؟ اِشیئے وجَه اِش اِنت که یک ‹چێرێن دستے› جێڑهان میڈیائے تها چِستَ کنت و پدا گارَ کنت.

اے هسابا نه میڈیا لَس مهلوکا راستێن هالان سَر کنَگا اِنت و نه مهلوکاتئے آوازا دێما آرَگا اِنت. بزان میڈیائے مَهار یک کسانێن زَردار و اسَردارێن تبکَهێئے دستا اِنت. نون لَس مهلوک چے بکنت؟ یا وه میڈیائے هر هالئے سرا باوَر بکنت یا نه ٹی وی بچاریت و نه هالتاک بوانیت. بزان چه وتی چَپّ و چاگِردئے چِست و اێران چَٹ بسِدیت. سئیمی راهے هم هست اِنت، که تاریخی کتاب بوانیت. دنیائے مزنێن زانتکاران بوانیت و راستێن جاوَران وت سرپد ببیت بله زاهر اِنت که سئیمی راه چه لَس مهلوکئے وَسا ڈَنّ اِنت. نه آییئے کِرّا اێنچک وهد هست و نه آ هُبّ و واهگ که دراهێن رۆچ بنندیت کتاب بوانیت. دومی راه هم دَردا نئوارت. پمێشکا بێدِ اِشیا مهلوکاتئے کِرّا دگه هچ راه پَشت نکپتگ که آ میڈیائے هر درۆگ و راستئے سرا باوَر بکنت.

شۆندات:

1. Lance Bennett, News: the politics of illusion, 2^nd edition, Longman, 1988
2. William Albig, Modern Public Opinion, McGraw-Hill Book Company, 1956
3. A.C.Brown, Techniques of persuation: from propaganda to brainwashing, Penguin Books, 1972
4. Richard H. Shultz and Roy Godson, Dezinformatsia: active measures in Soviet strategy, Pergamon-Brasseys, 1984