تیرماهی رۆچ، دێه و بَلاهانی ماها بیست اَت و سئیشَمبِهئے دیگرئے وهد اَت. اۆرماڑه جمبَرچَکّێں بزێں نۆداں وتی بزێں بیکّانی ساهگا مان پۆشتگ‌اَت. نۆد نرم نرم و لهم لهما شنزگا اَت، کئوش وشّ وشّا کَشّگا اَت. بهِشت اگں ماں اے امرۆزا جاهێئے نام اِنت، گڑا همِش اِنت. چه اے وڑێں سارت و هۆنَکێں جاگها گۆں همے کئوش و گۆں همے نۆداں شَرترێں جاگه اے نزّیکّ و گوَراں بوتَ کنت؟ کَسێئے دلا گواهی نداتگ‌اَت. تیرماهی بێگاها کجام کاپِرتَب اِنت که چه وتی لۆگا در بیئیت و یک چرّے په سئیل و سئوادا بهشت‌درۆشُمێں تئیابئے دپا مئیئیت. اے مۆسما اۆرماڑهئے کَندیئے مۆلُما نادراهێں دل دراه کرتگ‌اَت.
ناکۆ بالاچ سکّ پیر اَت. آییئے اُمر اے وهدی هشتاد سالئے نزّیکّ و گوَرا اَت. ماں اے پیری و نِزۆریا هم آییئے آدت اَت که همُک بێگاها اۆرماڑهئے کَندیا په سئیلا آتکگ‌اَت. آ یک شَرّێں وَتندۆست و راجدۆستے اَت. وتندۆست و راجدۆستێں سیاسی گَلێئے کارکُنے اَت، چه اِشیا اَبێد آییا وتی شائریا هم وتی مهلوکارا وتندۆستی و راجدۆستیئے سَبک داتگ‌اَت.
اے وهدی هم آ گۆں وتی سَبزارَنگێں بالادا، نِزرئے چشمَکّ چمّا، تئیابئے دپا دگّئے رۆٹِکّی نێمگئے ڈێکیئے سرا اێوَکا نِشتگ‌اَت. آییئے هم‌اُمر تاں اے وهدی چه اے دنیایا شتگ‌اتنت یا چه اۆرماڑها ڈنّ جهمنند بوتگ‌اتنت. هێلَ رئوت، آدتَ نرئوت، هما رۆچاں که تئیابئے دپا دگّ نێست‌اَت، سُهرچَکێں نرمێں رێک اَتنت و ناکۆ بالاچ هم همُک بێگاها اِدا کدی اێوَک آتکگ و همے رێکانی سرا نِشتگ، چیزّے نه چیزّے نبشته کرتگ‌اَت و کدی کدی گۆن وتی اے دگه بێل و همبلان آتکگ‌اَت. هما وهداں گڑا تئیاب کَندگ و ٹهکاں وتی باهۆٹ کرتگ‌اَت.
آ وت سیاسی مردمے اَت، پمێشکا آییئے واهگ هم سیاسی اَتنت. آییا هما وهداں اِدا وتی بێل و همبلانا گوَشتگ‌اَت که آجۆیا پد، وهدے بلۆچستانئے مادِن و مِلکَت بلۆچ مهلوکئیگَ بنت،
آ اۆرماڑهئے کَندیا چِه ڈئولا چۆ بانۆرا سَمبهێنیت. نوں آییئے اُمرا جواب داتگ‌اَت، آییئے اُمێتانی باما جئورکان داتگ‌اَت، آییئے واهگ اِشکند بوتگ‌اتنت، بله آییئے گوَشتِن اَلَّما پێله بوتگ‌اَت که اۆرماڑهئے کَندیا چۆ بانۆرا سَمبهێنیت. نوں اے کَندی چۆ بانۆرا اَت. هزاراں دلانی واهگ اَت، بله ماں اے واهگداراں بلۆچ ورنا نێست‌اَت، اگن هست‌اَت هم واد و آرتئے برابرا.
اے وهدی سَداں بچکّ و جنکّ، پیر و ورنا، مرد و جن، دشتار و نامگپت، بێل و همبل، آشنا و اَزیز، دۆست و سنگت اے تئیابدپا سئیل و گَردشا اَت. کَسے شَرٹ و پَتلون اَت، کَسے اِسکَرٹ، کَسے ساڑی، کَسے گئوَن، کَسے اێوَکا گَنجیپِراک و چَڈّیئے تها اَت. بازێنێا وتی زهگ گۆن اَتنت. بازێنێا وتی وتی بێلی و دو په دوییا چه مُچّیا جِتا دست‌ماں‌دست اَتنت، بازێنے گوَراَمبازیا سئیلا اَت و بازێنے هَمکۆپگیا، بازێنے وت‌ماں‌وتا هَلوَت کنان اَت، بازێنے ٹَهک دئیان اَت.
دور یک رِستُرانے اَت که سَداں مردم همۆدا اَنچۆ چورّ اَت چُش که پێشئے وهداں ماں تئیابا چَڑێل، پیرانی، مَلّیر، کُرّۆ و دگه دَریایی مُرگ وتی گێمئے سرا مُچّ بوتگ‌اَت. نوں نه هما پیرانی و مَلّیرانی وتی گێمئے سرا چورّ بئیگ هست، نه کُرّۆ هما داب که شاهینا تَمَردێں گێمکُشیے کنت. پدا هم اے تئیابدَپ یک پێلهێں زِندێئے نِدارگا پێش دارگا اَت. گَل و وشّی، گَم و گَڑَتّی، بچکند و ٹهک، هِڈیسک و نُرُنڈگ، مِنَّت و لئیله، هکّل و بیهار.
ناکۆ بالاچا گۆں وتی چشمَکّا که نوں آییئے شیشّگ دیدۆکانی بدَل اَتنت، اے دِلبُرّێں نِدارگ هَمُک رۆچ دیستگ‌اَت. کدی کدی چه آییئے دلا پاهارێا سر کَشِّتگ‌اَت. آ اێوَک اِنت، آییا اِدا کَسے نێست. یک اَنچێں مردمے هم در نئیاتکگ‌اَت که ناکۆارا دپی سلامے بداتێنی، دپی جُستے بکُرتێنی، گۆں ناکۆا ماتی زبانا چار گَپّ بجَتێنی. اِدا سداں مردم سئیلا اَت بله هرکَس اُردو، پنجاپی، پشتۆ و دگه دگه زبانان گپّا اَت.
”ڈیڈی….!! کراچی کی کلفٹن بهی اتنی خوبصورت رہی ہوگی؟“
اَناگها ناکۆئے گۆشاں جنکّی تئوارے کپت. اے وهدی ناکۆ چیزّے نبشته کنگا اَت، سری چِست کرت، چارتی، گندیت ته یک هژده سالی بارگبَندێں جنکّے گۆں وتی نێم‌اُمر و جانا پُرّێں پَٹَکّێں پتا، که اَنّوں هم دریایی لَشکری پۆشاکا اَت، گَپّ جنانا پێداک اَت.
”نهیں بیٹا….!! وه تو مصنوعی خوبصورتی حکومت نے بنائی تهی اور یہ نیچرل ہے.“
”ڈیڈی….!! اس شهر کا پرانا نام کیا تها…..“ جنکّا پدا چه وتی پتا پۆل کرت. ناکۆ بالاچا وتی گۆش ٹاپُرێنتنت که بارێں جنکّا چے پسّئوَ رسیت. ناکۆ، چمّاں چَشمَکّئے واستیگ کرتگ‌اَت، تاگتا اَسائے وازمند، بله ناکۆئے گۆشاں شاباش اَت که گۆن ناکۆا برابریا همراهداری کنگا اَتنت.
”حُورمُره….!! بیٹا اس شهر کا پرانا نام حُور مُره شاید مکرانی زبان کا کوئی لفظ تها اور جب پهلی بار آج ۳۷، ۳۸ سال پهلے همارا هیڈکواٹر کراچی سے یهاں منتقل هونے کے لئے بیس اور جیٹی بنائی جارهی تهی تو اس وقت کے سندهی وزیراعظم نے اس بیس کا نام جو پهلے اسی شهر کی مناسبت سے حُور مُره نیول بیس تها تبدیل کر کے جناح نیول بیس رکھ دیا. اور پهر آهسته آهسته اس شهر کا نام تبدیل هوکر جناح پور هوگیا….“
پت وتی جنکّا راجدَپتَری کسّهاں گوَشگا لَگِّت. تاں اے وهدی ناکۆ بالاچ گۆں همے پت و چُکّئے گپّاں گُلاێش اَت که نزّیکّا دگه جنکّی تئوارے چِست بوت.
”ابا جان….!! پهلے اس شهر میں بلوچی رهتے تهے نا….؟“ جنکّ چه وتی پتا پۆل کنگا اَت.
”هاں هاں …. بیٹا….! پهلے یه شهر بلوچیوں اور مکرانیوں کا تها…. اب بهی کچھ کچھ بلوچی اور مکرانی رهتے هیں مگر….“
گوَشئے زانا ناکۆ بالاچا پُشتی نێمگا کَسێا هَنجَرے جِکّ دات…. آییا چَکّ جت و وتی پُشتا آیۆکێں تئوار چارِت، ته دریایی لَشکری پۆشاکا دگه یک نێم‌اُمرئے دراجێن و بارگبَندێں مردے گۆں وتی دو کسانێں بَچّ و یک مستِرُکێں جنکّێا پێداک اَت… مردا وتی بوٹ دستا اَتنت و جنکّا وتی سئینڈل دلئے سرا داشتگ‌اَتنت و دوێں گوَنڈۆ کُکُّلی لۆگاں لَگَت جَنانا پت و گُهارئے پُشتا پُشتا پێداک اَتنت
اُفُّوه… من زانت اَنچُشَ بیت… ناکۆ بالاچا یک مزنێں گینسارتے کَشِّت و نُرُنڈگا لَگِّت. یک اناگها جنکّئے چمّ ناکۆ بالاچا کپتنت که تاں اے وهدی همے پت و چُکّا چارگا اَت
”وه دیکھو ابا جان….! یه بلوچی همیں کیسے دیکھ رها هے….“
گوَشئے زانا چه ناکۆئے چارگا جنکّ لَپَرزگۆ بوت و وتی پتئے اَمبازا نزّ کُرِّت
”کوئی بات نهیں بیٹا….!! وه اپنے بیتے دنوں کو یاد کررها هوگا….“ پتا وتی جنکّ تسلّا دات و گپّ کَنانا دێما شتنت
ناکۆا وتی ورنایی یات آتک. مرۆچی هما جاوَر اَتنت که ناکۆا وتی ورناییا ماں سیاسی مجلس و جلسهاں، وتی گوَشتانکانی تها گوَشتگ‌اتنت. آییا زانتگ‌اَت که اے بئیس که جۆڑ بئیگا اِنت دێمشُت و گِهبود نه‌اِنت، بَلکێنا هَندی مهلوکئے آبادیئے گار و بێگواه کنگئے بِندات اِنت. بله ناکۆئے آ وهدیێں گپّ هرکَسا اے گۆشا اِشکُتنت و آ گۆشا در کرتنت. ناکۆاِش دێمشُت و گِهبودئے دژمن زانت و ناکۆئے بَرهلاپا هر وڑێن پلێنڈی‌اِش کرت. ناکۆ یکّے اَت و پلێنڈ باز
من زانت اَنچُشَ بیت… من زانت که اِدا نه بلۆچ سرَ کئیت و نه بلۆچی زبان پَشتَ کپیت
اِش اِنت، مرۆچی سداں مردم گۆں اۆرماڑَهئے نیلبۆمێں زِرئے گۆرگێں گوَرماں گوازی اِنت. کَندیئے نرم و هۆنَکێں پِڑا اے دێم و آ دێما رئو و آیا اَنت. بله چه اِشاں یکّے نێست که بلۆچیئے دو لَبز بزانت…… آ رۆچی اگن دَهے مردم ماهیگئے لیلّاما اِدا آتکگ‌اَت بله دَهێں بلۆچ اَتنت. ماهیگ لیلّام بوتگ‌اَت، ماں بلۆچی شَهدێں زبانا بوتگ…… چارسد و پنجاه و پنچ یکّے، چارسد و پنجاه و پنچ دو… چار…
ناکۆ بالاچ وتسرا نُرُنڈگا اَت، گوَنڈ گوَنڈێں زهگاں اِدا کاڑیگ گپتگ‌اَت…. جاندَر، نێمجاندَر، شِپاد، سَردَرا، سَبزارَنگێں، سیاهچَکێں زهگ بله کُلّ وتیگ اَتنت، مرۆچی منی کئے اِنت؟ اۆرماڑهئے گُلزمینئے کئے اِنت؟ بلۆچ کئے اِنت؟ اے درها وَه بلۆچان بلوچی و مَکرانیَ گوَشنت و اۆرماڑهئے وڑێں زگرێں بلۆچی لبزئے ناما سِلَّ کَننت، هورمُڑَهَ گوَشنت. ناکۆ بالاچا نوں پَهک نبشته یله کرت، نُرُنڈگا اَت.
What is in it? I love you.
یک کَسانسالێں جنکّێا وتی دوێں دست وتی همراهئے گوَرا دئور داتنت و اَجبێں دابێا گوَشت. ناکۆئے هئیال شِنگ و شانگ بوتنت. آییا وتی چَشمَکّیێں چمّ همے جنکّ و بچکّئے نێمگا شانک داتنت…..
کئیا اے گَت هم گِپتگ‌اَت که اِدا نِکێنک هم بانگَ دئینت؟ مَهشَر کُلّاں پێش ماں اِمرۆزا په اِدا کئیت. ناکۆا چَّم په وتی چئوَٹّاں شانک داتنت…. مَری‌دۆچێں چئوَٹّ نوں کوَهن تَرّتگ‌اتنت. اے وهدی مگرِب‌کَزا اَت و ناکۆئے لۆگئے رئوگئے وهد اَت.
بَرک و گِرۆکئے بَتّیاں شَپئے تَهاری اَنچُش دور تێلانک داتگ‌اَت چُش که نۆک آیۆکێں مهلوکا اِدئے جَهمنند تێلانک داتگ‌اتنت.
ناکۆا وتی چئوَٹّ پادا کرتنت، چَمّی دَریائے نێمگا دور دورا اَنچُش شانک داتنت، گوَشئے زانا اے ناکۆئے گُڈّی چَمشانک اِنت و پدا یک مزنێں گینسارتے کَشّتی. چه وتی جاها نۆکی پاد آتکگ‌اَت که پُشتی نێمگا تئوارے چِست بوت.
”اَبّا! کَلدارے هُدائے ناما…. من زیکّێن آں گُژنگ آں. “ ناکۆئے گَردن اَنچُش پُشتی نێمگا چَکَرّت، گوَشئے زانا کَسێا چوانکێنتگ. گندیت ته یک هپت‌سالی جنکّے گۆں اَگَّڑێں پَشک و پُچِنێں شلوارا سَردَرا و پادشِپاد، دستی په ناکۆا ٹال اِنت.
دومی سُهبا چه دو سئے مسیتا اے جار گۆشاں کَپت: ”مسلمانو …. بالاچ ولد قرار جو ایک بلوچی سیاسی کارکن تها کل رات انتقال کرچکا هے. دس بجے اس کا جنازه اٹهے گا….“
Ghaws Bahar was born on 8 March 1954, in Ormarah (pronounced Órmárhah), Balochistan. After finishing his BA, he began working as a civil servant. Soon, however, Balochi language and literature became his main interest in life, and he later also became active in Baloch civil rights and politics.
Ghaws Bahar was an active member of the Baloch National Movement. Due to his political activities he had to leave Pakistan and hide in the western part of Balochistan. After some years in Iran, he was diagnosed with cancer and he returned to Ormarah for treatment. The treatment was not successful, and he passed away on 8 August 2018.
Ghaws Bahar was a poet and short story writer. He also did translations from Urdu into Balochi. He was a member of the Balochi Academy in Quetta, where most of his books were published.
Ghaws Bahar engaged with societal issues not only as a political activist but also as a storyteller, narrating in a social realist style the true tale of the hardships of his people and his homeland. Similarly, he wanted to convey a message of unity and he often criticised disunity among his people in his literary works. Moreover, being a poet, he had a poetic way of storytelling.
