بلوچی ءَ گوں نبشتہ رَہبند ءَ اَلّمی بندوکیں سرہالے ہَست کہ نبشتہ رَہبندءِ رَوا تِریں سوال اِنت۔ بُنرَہبند ءِ جیڑہ۔ کہ نبشتہ بائد اِنت بُنرَہبندے ءِ تہا بہ بیت، زبان ءِ بنیادی گرامرءِ گیشّتگیں کانونانی ہساب ءَ نبشتہ کنگ بہ بیت۔ (ہمے کانون کہ گیشینگ بیتگ اَنت، اشانی سرا دگہ وہدے ہبر بیت)۔
اشی ءِ مَستریں سَوَب لہتے رَدمَنّی (غلط فہمی) اَنت منی دلءَ، کہ، چہ گپاں ہم پَدّر اِنت۔ مردم ہمک ”نبشتہ کتگیں چیز“ ءَ نبشتاری زُبان ءِ پابند کنگ ءِ واہگدار اَنت۔ اے واستا کہ ہرچیزے کہ نبشتہ بیت، آ نبشتاری زُبانءِ دائرہ ءَ کئیت۔
ءُ ما ”نبشتاری زُبان“ءِ لبزءَ پہ ”اسٹینڈردڈ نبشتہیں زُبان“ءَ کارمرز کنگا ایں کہ اودا ہر یَک گالے ءَ را درہیں 
بلوچ یکیں رنگ ءَ نبشتہ کت بکنت ءُ وَنت بکنت۔
نوں منی دلءَ، ”ہمک گال“ءِ ”یَک داب نبشتہ“، چہ یَک نبشتہی رابطہے ءَ وَدی بوت کنت، پہ سَرزُبانی گپءَ وَ نہ بیت۔ اے واستا کہ [وَسپگ] ءُ [وَپسَگ] دوئیں رَد نہ اَنت، [من اُشکُت]، [من اِشکُت]، [من اُشکِت]، [من اُشکُرت]، درُست رَد نہ اَنت۔ نبشتہ ءِ تہا ہرکُجامی ءَ وتارا بَرجاہ داران کُت، ہما سرآہان کنت۔ اے یَک یَک لبزءَ را اگاں ما چَندے مردم چہ وتی نیمگا بہ گیشینیں، اے کَمّو گیشیں ”اَکلے“ لوٹیت، ءُ زانت ءُ اَکل ءَ ہرکس زانت کہ من کورے آں۔ دگہ کَسے چُشیں کارے کُت کنت بکنت۔ عربی سیاہگ ءَ اے چیز اے واستا جیڑہ نہ بنت کہ عربی سیاہگ تواراں یَکّ ءُ ٹِکّ ءَ نبشتہ نہ کنت، [اشکت] نبشتہ کن، ہرکسءَ ہما رنگ ءَ کہ وانگی اِنت، ہما رنگ ءَ بوانیت۔
نبشتہ رَہبند ءِ اولی کار ایش اِنت کہ ہمے رنگءَ کہ انوں کجا ہم جاگہےءَ نشتگیں بلوچے، کجام ہم گالوارےءَ، کجام ہم تواراں گشگا اِنت، ہما رنگءَ وتی آم زندگی ءِ رابطہ ءِ گپ ءَ نبشتہ کت بکنت۔ چو کہ مردمے یکے ءَ میسج کنت، فیس بُک ءَ پوسٹے نبشتہ کنت، وتی شئیرءُ کِسّہ یے نبشتہ کنت۔ اے سرجمیں نبشتہاں مردم تچک ءَ ہما رنگ ءَ کننت کہ وتی جند ہما رَنگ ءَ گشیت۔ اگاں پنجگورءَ نشتگیں مردمے کَسےءَ میسج بکنت کہ ”تو گارئے، من دیر اِنت تئی توار نہ اُشکِتہ“ تہ اشیءَ کجام کیامت اِنت؟ ما چیا چہ وتی نیمگا فِکس بکنیں کہ سَتَم نبشتہ کن ”اِشکُتگ“ یا ”اُشکُرتگ“؟ اگاں ما زور بجنیں ہم، اے مُناسبیں کارے بیت کہ ما کسے ءَ بگشیں کہ شمئے دمگ ءِ درہیں مردم بائد اِنت اے لبزءَ چو نبشتہ مکننت، چیا کہ ”مئے ہیالءَ شُما رَد کنگا اِت“؟ ءُ شمئے دلءَ مئے اے گپ زورگ بوت کنت؟
منی نزّءَ نبشتاری زبان (اسٹینڈرڈ بلوچی نبشتہیں زُبان) یک جاگہے چارءُ پنچ کسءِ نندگ، چہ وتی دلءَ اے پیسلہ کنگ کہ ”ما چے پیم نبشتہ کنگ ءِ رَزاءَ دئین ءُ کجام چیزءِ رَزاءَ نہ دئیں“، اے وت ہما لسانیاتی زُلم اِنت کہ پارسی، اردوءُ دگہ بازیں زبانے بلوچی زبان ءِ سرا کنگا اِنت۔ مارا کہ توان بیت، ما وتی گالوارانی سرا ہمے زُلم ءَ کنیں، متلب ما ہم وتی کَدّءَ ”پاکستانُک“ ایں۔
،بلوچیءِ نبشتاری زُبان، اے رنگءِ فِکس کنگءَ نہ گیشیت، منی دلءَ
زانئے چیا؟
بلوچی ءِ ہبر کنوکیں مردم ہمیش اَنت کہ شِہمیں کِساسےءَ پاکستان ءِ پادانی چیرءَ، ایرانءِ مَرزءَ، اوگانستان ءَ، خلیجاں، تُرکمنستان ءَ، ہندوستان ءَ، افریقہ ءَ، شمالی امریکہ ءَ، آسٹریلیا ءَ، ءُ یورپی مُلکاں نشتگ اَنت۔
ایشانی تہا باز جاگہہ ءِ مردمان ءَ بلوچی زُبان ءِ سرا وتی گرامر (بُنرَہبند) یے گون ءُ نشتہ کہ ”بلوچیءِ اَسلیں بُنرَہبند ایش اِنت، لبز اے ہساب ءَ بنت ءُ گالرِدانی جند ءِ اَسلیگیں ترتیب ایش اِنت“۔ یکیں پاکستانی جیل خانہ بلوچستان ءِ تہا ہر یَک کوہبندے ءَ گالوارانی تہا یَک جتا جتائیں کَساں بُنرَہبند (گالواری گرامر) یے ہم ہَست، چو کہ ما گُشیں ”آہگ“، باز جاگہءَ گُشنت ”آہتن“۔
چرے دیرنندیں بلوچیءَ، بازیں گرامر نبشتہیں سورتءَ ہم ہست اَنت کہ مردم درگیتکءُ ونت اش کننت۔
رخشانی گالوارءِ گرامرءِ سرا بوتگیں نبشتہ، رخشانی گالوارءِ سرا راست اَنت، کوہ ء سلیمانءِ گالوارءِ سرا نبشتہ بوتگیں ہبر کوہء سلیمانءِ گالوارءِ باروءَ راست اَنت، ترکمنستانءِ بلوچی گرامرءِ سرا نبشتہ، ترکمنستان ءِ بلوچیءِ بابتءَ درْوگ نہ اَنت، گالوارانی تہا گالوارکانی (سَب ڈائیلیکٹ) سرا ہم نبشتہ بوتہ۔ آ ہم وتی جاگہ ءَ رَد نہ اَنت۔ مکران ءَ نبشتہ ءُ وانگ بیوکیں بلوچی ءِ گرامرءِ سرا نبشتہ، وتی گالوارءِ سرا راست اَنت۔
گالوارانی گرامرءَ ابید بلوچی ءِ ”تاریخی گرامر (ہسٹوریکل گرامر) ءِ سرا ہم نبشتہ ہست کہ وانگ کرزنت، سائیٹ ءُ انسائیکلوپیڈیاآنی تہا بلوچی ءِ گرامرءِ ہما ہواریں چیزانی سرا ہم نبشتہ دست کپیت کہ درہیں گالوارانی تہا یَک دابءَ ہست اَنت۔ بلوچی ءِ گالوارانی گالرِد (جملہ) ءَ بگر دانکہ گال (لبز) ءِ ساخت، داں مانہانی گَرد ءُ تَرّ، بازیں چیزے نبشتہ بوتہ ءُ ہست اَنت۔
نوں چریشاں ہرکجام گالوارءِ مردم ءَ را بگشئے کہ نبشتاری زبان یکے کنگی اِنت، آ بلوچی زبان ءِ ہما گالوارءِ رَہبنداں زوریت ءُ دیما کئیت کہ آئی ءِ نزّءَ راست اِنت۔ اے واستا کہ رَد وَ درہا نہ اَنت۔ ءُ اسٹینڈرڈ ہرکس وتی زانت ءِ ہساب ءَ فِکس کنت۔ منی زبان ءِ زانت چہ مکران ءِ کیچ ءِ بلیدہ ءَ بندات بیت۔ من ہرچی لبز یا رَہبندی کانونے کہ اشکناں، ہما لبزءُ ہما گالردانی تہا آئیءَ چاراں کہ من چہ کسانی ءَ ہما لبزءُ ہما گالردانی تہا رُستگاں۔ چا ءُ دیمتر رواں وَ مکران ءَ چاراں، نبشتہیں کتابانی (شئیرءُ کسہی کتاب) تہا کوہ سلیمان، رخشان ءُ کَشءُ کِرّاں چاراں۔ اے رنگ ءَ دانکہ من درہیں جہان ءِ بلوچاں گِندان بکناں، یک یکءَ در بران بکناںءُ نوں بہ ننداں کہ من بلوچی دَربُرتہ، نوں من زبان ءَ کار کناں، اے تہنا ”وتی جندءِ گندگ ءُ چمانی نز کنگ اِنت کہ منانءُ بس“۔
گُڑا، راہ چے؟
توار، لبزانی جوڑشت ءِ بنیادی ہِشت اَنت۔ چہ تواراں بندات کنگ کپیت۔ توارانی چکاسگ ءِ بازیں تھیوری ہَست، ما (ہمے سنگت کہ رومنءِ سرا کارءُ لجبگا بیتگیں، کار گیشتر ہما سنگتاں کتگ اَنت) پہ زانت ہما رَہبند ءَ توارانی سرا نبشتہ کتگ اَنت کہ ہمک وانوک، وتی جند ءِ لُنٹاں بگر دانکہ نُک ءَ وت دلگوش کت ءُ تواراں چکّاسِت بکنت، چو کہ ما وہدے گُشتہ کہ [ب] تہ اے ہم گُشتہ کہ ”اشیءِ توار دوئیں لنٹاں لچّینیتءُ بند کنت، گوات ءَ دپءِ تہا داریت، گوں تراکےءَ درکئیتءُ درآہگءِ وہدءَ گُٹءِ تاراں ہم لرزینیت“۔ نوں پہ چکاسگءَ ہمک وانوکءَ اے جاگہ وتی جندءَ پر اَنت، ہچ تھیوریءُ کتاب پٹگ نہ لوٹیت، وتی جندءِ دپءَ ہمے توارءَ کَش، وتی جندءِ لنٹاں ہیال کن، وتی جندءِ نُکءَ دلگوش کن۔
ما اے کتاب وت ہم شنگ کت کتگ اَت، بلے اے مئے نزّءَ شَر نہ اَت، تہ ما ہمے کار زمہ داریں ادارہانی دیما ایر کت، بام (بلوچی ادبی مجلس) ءُ بلوچ کلب بحرینءَ اے کارءِ زمہ زُرت کہ ما ادارہءِ بستارءَ اے کارءِ نزّآرگءِ سرا کار کنیں۔
منی دلءَ۔ ہچ گالوارءِ ہچ توار دور دئیگ مہ بیت۔ بازیں توار یَک اَنت، چو کہ ب، پ، ک، گ۔۔۔۔، اے ہواریں آب (مشترکہ حرف) بہ بنت۔ بازیں توار، تہنا گالوارانی تہا اَنت، چو کہ غ، ف، خ۔۔۔ ایشاں گالواری (آپشنل) آب جوڑ کن۔ درستیں مردم نبشتہءَ آزاد بہ بنت، وتی نبشتہانی دیما آرگءَ آزاد بہ بنت۔
ادارہ، چیزاں نزّآران کننت۔ پَنچے دَہے سالءَ کجام جاگہءِ کجام لبز، کجام رنگءَ وتی دروشمءَ گردینان کنت، گالوارانی سَر ریچءُ ایر ریچ کنگ اینکسیں گرانیں کارے نہ اِنت۔ ءُ چریشاں مشترکہ راہےءِ در کنگ ہم چو گران نہ اِنت۔ بلے کانون اے جَبر مہ بیت کہ سَتم اے گالوارءِ اے کانونانی ہسابءَ نبشتہ کن، یا وَ بلوچیءِ جند نبتشتہ مکن۔
گرامرءُ بُنرَہبندءِ سرا ہرکسءَ کہ کارے کنگی اِنت یا گپے دیما آرَگی اِنت، وتی گپءَ کنان بکنت، پہ نزّآرگءَ ادارہ الّم درکپیت۔ بلے وتی دلءِ تَبیں بُنرَہبندانءَ کانون کنگ ءُ نبشتہ رَہبندءِ کانونانی نام ءِ سرا درہیں گالوارانءَ یَک کِرّ کنگءُ تہنا یکے زورگ، پہ بلوچی زبانءُ بلوچ راجءَ گرانیں بارے کہ من اے وہدی چشیں کارےءِ بہر بوت نہ کناں۔
وتی آم نبشتہ ءَ (کاگد، میسج، شئیر، فیس بُک پوسٹ) من وتی آم زُبانءَ کناں۔ ہما وہدءَ کہ بُنرَہبندءِ کتاب، کورس، ڈکشنری کَدّیں کارے، ادارہےءَ دست ءَ کت، تہ اودا الّم راہے در کئیت۔
گالبوگاں ہر رنگءَ نبتہ کنگ ءِ پیسلہ بکنئے، بیت کننت، پہ مِسال ءَ [نہ، مہ، بہ] ہور نبشتہ بنت یا جتا؟
رومنءَ اگاں ہور بکنئے، درہیں جاگہاں ہور نبشتہ کنگ بوت کننت، جتا نبشتہ بکنئے، کِساس درہیں جاگہاں جتا نبشتہ کنگ بوت کننت۔ بلے عربیءَ چو نہ بیت۔ اگاں ہور اِش بکنئے، باز جاگہءَ ہور بوت نہ کننت، مردماں راہے درگیتکہ کہ جتا نبشتہ کنگ بہ بنت، بلے اے راہ آم بلوچءِ سمجھءَ نئیت۔ ہر بلوچ لبزاں اے رنگءَ ٹُکُّر کت نہ کنت، دنیاءِ کساس چار کروڈ بلوچءِ تہا سَک کم چشیں مردم بنت کہ ہمک لبزءَ اے رنگءَ بہ نندنت، تجزیہ بکننتءُ نوں نبشتہ بکننت۔ چو کہ اگاں کسے گشیت کہ [بکن]ءِ تہا [بہ کن] جتا نبشتہ کنگ بہ بنت، چیا کہ [بہ] کہ پرمانی، دریگتی، شالائیءِ نشان اِنت تہ اشیءِ اے رنگیں نکشے در کئیت [بہ کن، بہ آ (بزاں ”بیا“)، بہ زور، بہ ئیت (بزاں ”بیئیت“) بہ ایت (بزاں ”بیت“)، بہ اوشت (بزاں ”بوشت“)] تہ ہمینچو کہ دیما روان کنت، ہمینچو مان گیشان کنت۔ یا [مکن]ءَ اگاں نبشتہ بکنئے [مہ کن، مہ آ (بزاں ”میا“، مہ زور (بزاں مَزُور)، مہ ئیت (بزاں مئیت)، مہ اوشت]، ہمینچو دیمترا نازرکیاں بران کنئے، ہمینچو پیچیدہ تر بوان کنت۔
بلے رومن اے رنگیں جیڑہ کت نہ کنت، چیا کہ درہیں آب وت ماں لچّ اِت ہم کننت، ءُ جتا نبشتہ ہم بوت کننت۔ چو کہ، اگاں ہوار کنگ بلوٹئے؛
Bikan, biya, buzúr, biyet, bóśt
Makan, mayá, mazúr, mayet, maóśt
یا اگاں جتا کنگ بلوٹئے؛
Bi kan, bi yá, bu zúr, bi yet, bi óśt
Ma kan, ma yá, ma zúr, ma yet, ma óśt
ہر کجام تواراں ہور کنگ بلوٹئے، کنگ بوت کننت، ہرکجاماں جتا کنگ بلوٹئے، بوت کننت۔
بلے اے وہدی اشانی ہوار کنگ شرتر اِنتءُ بائد اِنت کہ یکیں توار یکیں رنگءَ نبشتہ کنگ بہ بیت، گالبوگاں جتا جتا نبشتہ کنگ، عربی سیاہگءِ لاچاری اِنت، چیا کہ اگاں اشاں ہوار بکنئے، ہرجاگہ ہوار بوت نہ کننت، جتا بکنئے، ہرجاگہ جتا بوت نہ کننت۔
Taj Baloch is a poet and linguist. He published the first anthology of his poetry in 2016 in both Roman and Arabic scripts. Baloch is the Coordinator of Human Rights Council of Balochistan.
He can be reached at @TajBloch
