سال 1838 ءَ کہ انگریز ماں بلوچستان ءَ سر بنت ءُ خان میر محراب خان انگریزاں چہ بلوچستان ءِ راہ ءَ ماں افغانستان ءَ فوجی توشگ بَرگ ءِ اجازت دنت تہ انگریز بازیں علاقہاں گوں سرداراں وتی نزیکیاں مہکم کننت۔ اے زمانگاں بلوچ سردارانی وت ماں وتی جنگ ءُ جَدَل گیش بنت ءُ ہر یکے گشیت من حاکم بہ باں، چُک وتی پت، برات وتی برات، سیاد وتی سیاد ءِ کُشگ ءَ چَک ءُ پد نہ بیت۔
اے وا انگریزانی پالیسی بوتگ کہ مردماں وت ماں وت ءَ میڑین ءُ آہانی سرا حاکمی بکن، ءُ اے زمانگاں کہ بلوچ پیسرا چہ وتی ٹک ءُ قبیلہاں یکے دومی ءَ آس ءُ پیِشّ بوتگنت انگریزانی ادا سر بووگا اے جیڑہ کمے گیش بیت۔
میر نصیر خان نوری ءَ کہ بازیں جہدے کتگ اَت پہ بلوچستان ءِ حاکمی ءِ مہکم کنگا، چرائی ءَ پد کہ پرنگی اِدا اتکنت تہ ہر نیمگا بغاوت بندات بوت۔ ہر ٹَکّے دومی ٹَکّ ءِ خلاف ءَ پاد کئیت ءُ ہر نیمگا وت ماں وتی جنگ ءِ آس روک بیت۔ پَرنگیانی واہگ اَت کہ آ بلوچستان ءِ سرا قبضہ بکننت، ہمے ہاترا آہاں بازیں بلوچ سردار بہا زُرت ءُ اے سرداراں کہ پرنگیانی زَرّ ءُ دولت دیست انت تہ آہانی نیّت حراب بوت ءُ چہ بلوچی حاکمی ءَ در اتک اَنت ءُ انگریزانی ہمراہداری اش کت۔
بلئے دومی نیمگا لہتیں غیرت مندیں بلوچاں پرنگیانی حلاف ءَ گوں بہادریءَ جنگ کت۔ افغانستانءَ اوں اوگاناں پرنگیانی حلاپءَ جہاد بنا کت ءُ آہاں اوں گوں دلیری ءَ پرنگیانی دیما جنگ کت۔
بلوچ حاکمانی وہدیکہ راجمانی کِرد ءِ بابت ءَ حبر بیت تہ کوگ پرْوش ءِ جنگ ءِ کِسّہ مہ بیت منی ہیالءَ مئے حبر سرجم نہ بیت۔ 28 جنوری 1898 ءَ وہدیکہ انگریزءِ لشکر چہ پسنی ءَ دیم پہ کیچ ءَ رہادگ بیت تہ ہمے راہ ءَ میر بلوچ خان نوشیروانی گوں وتی ٹَکّ ءِ بہادریں مردمانی ہمراہی ءَ انگریزءِ راہ ءَ بندیت، بلئے پَرَنگیانی نوکیں تپنگ ءُ سلاہانی برکت ءَ بلوچ خان ءِ لشکر زوت پروش وارت ءُ بلوچ خان گوں وتی تیوگیں سنگتاں کُشگ بیت۔
بلوچ سرداراں اگاں جاہے وتی حاکمی برجم داشتگ بلئے جاہے آہاں پہ سرڈگارءِ ہاترا یا وتی غیرت ءِ ہاترا وتی سر ندر کتگ اَنت ءُ بلوچ ربیدگ رکینتگ اَنت۔
بلوچ راجدپترءَ تو وانئے تہ ہر تاک ءَ ترا لہتیں لبز دست کپیت: بغاوت، گرفتاری، قتل، معذول، سازش، لوٹ مار، حملہ۔ اے تہلیں راستی گوں شیرکنیں لبزاں چیر دیگ نہ بنت۔ بلوچ ءِ گوْست وت ماں وتی جنگاں سر ریچ اِنت۔ ہمے سوب بوتگ کہ دری راجاں اتکگ ءُ بلوچ سرڈگار ءَ لوٹّ و پُل کتگ، کُشت ءُ ہون کتگ ءُ مردم وت ماں وتا اڑینتگ اَنت۔ بلوچ ءِ بے زانگی ءُ کم علمی بوتگ کہ مدام پہ نام ءُ حاکمی وت ماں وتا مان گیشتگ۔ دومی لبزاں اگاں بگوش ئے تہ اے حبر راست اِنت کہ دری راجانی چالاکی ءَ بلوچ مدام وت ماں وتی چاگردی جیڑہانی آماچ کتگ اَنت ءُ ہمے واستا مرچی بلوچ سیمسر بہر ءُ بانگ اِنت ءُ بلوچ سرڈگار ءَ بلوچ انگت درآمدانی گلام اِنت۔
دپتر نویس گشنت کہ بلوچستان ءِ گُڈّی خان احمد یار خان ءِ پِت میر محمد اعظم جان سکّیں مذہبی ءُ شریعت ءِ منّوکیں مردمے بوتگ ءُ اے مذہب دوستی ءِ اثرات گُڈّی خان احمد یار خان ءِ سرا اوں کپتگ انت۔ میر احمد یار خان 40 ستمبر 1933 ءَ قلات ءِ حاکم جوڑ کنگ بیت۔ مذہب ءَ گوں نزیکی ءُ شریعت میر احمد یار خان ءِ دوستریں قانون بوتگ۔ 1937 ءَ احمد یار خان ماں سعودیہ ءَ پہ حج ءِ ہاترا روت ءُ ہما دیما عراق، مصرءُ فلسطین ءِ تَرّ ءُ تاب ءَ کنت۔
میر احمد یار خان ءِ زمانگ ءَ بلوچستان ءِ مہلوک سیاسی حوالہ ءَ کمے آزات بنت ءُ وتی راجکاری سرءُ پُراں بندات کننت۔ اے زمانگ ءَ بلوچستان (قلات) ڈائریکٹ پرنگی حاکمانی دست ءِ چیرا نہ بیت بلئے ان ڈائریکٹ بلوچ حاکمی پرنگیانی زیر اثر بیت ءُ بلوچستان ءَ سیاسی سُر ءُ پُر پہ پرنگی ءُ قبائلی سردارانی واستا نیکیں پالے نہ بیت۔ برٹش بلوچستان (شال، بولان، سبی، پشین، مستونگ، ژوب ءُ کش ءُ گْورءِ علاقہ) ءَ چہ پیسرا پرنگیانی حاکمی بیت۔ میر احمد یار خان ماں بلوچستانءَ سیاسی سُر ءُ پُرانی دلبڈّی کنت ءُ چہ انجمن اتحاد بلوچان ءِ ہلاس بووگ ءَ پد اولی براں یک دگہ گلے احمد یار خان واجہ گل خان نصیرءِ سروکی ءَ جوڑ کنت کہ آئی ءِ نام انجمن اسلامیہ قلات ایر کنگ بیت۔
میر گل خان نصیر اے گل ءِ سروک ءُ ملک عبدالرحیم خواجہ خیل کار گشاد جوڑ کنگ بنت۔ گل ءِ مردمان ءَ میر احمد یار خان چیرءُ کائی کُمک کنگا اَت کہ آ ماں بلوچستان ءَ سیاسی کار بکننت ءُ مردماں سیاسی سِنچ بدینت۔ بلئے سر ظاہر ءَ آ وتا گِستا داریت ءُ اے گل اوں سرظاہرءَ سیاسی کار نکنت، بلکیں چاگردی کاراں گلائیش بیت۔
پدا ہم گل ءِ مردماں پرنگی حاکم ءُ قبائلی سردار کار ءَ نئیلنت ءُ تیوگیں مردم ءُ سِٹ اَپ شِنگ شانگ کنگ بنت۔ ہمے ہاترا 5 فروری 1938 ءَ بلوچستان ءِ ورناہاں ماں سبّی ءَ یک دیوانے برجم داشت ءُ قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ نام ءَ دگہ گلے ٹہینت۔ اے گل ءِ سروک میر عبدالعزیز کُرد، نائب سروک میر گل خان نصیر ءُ ملک فیض محمد خان یوسف زئی کارگشاد جوڑ کنگ بوت۔ اولی براں اے گل ءِ لوٹ ءُ گزر دیما اتک اَنت کہ آئی ءِ کارانی بُنزہ بلوچ سیاسی جنزءَ گوں وتی سیمسرانی پہازگ ءُ ریاست قلات (بلوچستان) ءِ قانونانی تہا گہتری آرگ ءُ بلوچاں سیاسی کالبے ءَ آرگ ات۔
بلوچانی اولی سیاسی گل ءُ سیاسی جنز چہ قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹیءَ بندات بوتگ۔ اے سیاسی گل ءِ بُن ہِشت 1920 ءَ ماں مستونگ ءَ میر عبدالعزیز کرد ءِ سروکی ءَ انجمن اتحاد بلوچان ءِ نام ءَ ایر کنگ بیت کہ اشی ءِ نام ءُ کارچیر دئیگ بنت کہ آ وہداں نیشنلزم ءِ نام ءِ گِرگ یک گناہے بیت۔
پرنگیانی پریشرءُ سردارانی مخالفت ءُ وتی تہہ ءُ تُوکی پرْشت ءُ پروش ءِ سوب ءَ قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی پرْشت ءُ پروش ءِ آماچ بیت ءُ گل ءِ سروک ءُ رہبرچہ قلات ءَ دربدر کنگ بنت۔ چد ءُ پد احمد یار خان گوں آل انڈیا مسلم لیگ ءَ نزیک بیت ءُ محمد علی جناح ءَ وتی سیاسی استاد لیکیت۔ خان ءِ مذہب دوستی ءُ شریعت ءِ دوستی ءِ سوب بیت کہ آ گوں مسلم لیگ ءَ نزیک بیت ءُ پدا ہمے نزیکی ءِ سوب ءَ بلوچستان ءِ سرا نوک جوڑ بوتگیں ملک پاکستان27 مارچ 1948 ءَ اُرش کنت۔
پاکستان ءِ ارش ءَ پد خان ءِ برات آغا عبدالکریم مزاحمت کنت ءُ گڈ سرا بندیگ کنگ بیت۔ چہ آغا عبدالکریم ءَ پد نواب نوروز خان گوں وتی کہول ءُ ٹَکّ ءِ اندگہ مردم ءُ ہم پگریں سنگتاں ہوار مزاحمت کنت ءُ پاکستان ءِ قبضہ ءِ حلاپ ءَ کوہاں رؤت۔ پاکستان ءِ لشکر قرآن ءِ سرا سوگند وارت کہ نواب نوروز خان چہ کوہاں بئیت شہرءَ، ما گوں آئی ءَ گپ ءُ مذاکرات ءَ جیڑہاں گیشیناں۔ نواب نوروز خان کہ گوں سنگتاں کوہاں یل کنت ءُ پہ مذاکرات ءَ کئیت تہ لشکر آہاں بندیگ کنت ءُ رندا آئی ءِ کلیں سنگتاں پاہو دنت۔
بلوچ سیاست ءِ تہا، پاکستان ءَ ہوار بوگ ءَ پد، بازیں سرداراں پہ وتی حاکمی ءُ واجہی ءِ برجم دارگ ءَ، دژمن ءِ ہمراہداری کتگ ءُ لہتین ءَ پہ بلوچ ءِ حاکمی ءِ واستا وتی سیاسی کِرد پیلو کتگ۔ سردار خیر بخش مری، شہید نواب اکبر خان بگٹی ءُ سردار عطاء اللہ مینگل ہما مردم بوتگ اَنت کہ بلوچ سیاست ءِ تہا جوانیں کردے ءِ واہند زانگ بنت۔ بلئے اے سئیں وتی وتی مختلفیں مزاج ءُ (سیاسی طریقہ کار) ءِ سوب ءَ یکجاہ نہ بوتگ اَنت۔ نیپ (نیشنل عوامی پارٹی) ءِ فورم ءَ پد اے سئیں سروک جتا جتا ئیں راہانی مسافر بوتنت۔ نواب اکبر خان بگٹی ہپتاد ءِ دِہکّ ءَ بلوچستان ءِ گورنر جوڑ کنگ بیت ءُ ہمے زمانگاں ماں بلوچستانءَ پیپلزپارٹی ءِ حاکمیءِ وہداں کہ ذولفقار بھٹو پاکستان ءِ سر وزیر بیت، پاکستان ءُ ایران ہواریں لشکر کشی یے کننت ءُ مزنیں بلوچے اے آپریشن ءَ کُشگ بیت۔ ہشتاد ءِ دِہکّ ءَ بلوچ نیشنلسٹ ماں پارلیمنٹ ءَ وتی یک الائنسے ٹہیننت کہ اے الائنس نواب اکبر خان بگٹی ءَ بلوچستان ءِ سر وزیر جوڑ کنت۔ چریشیءَ ابید نواب اکبر خان بگٹی باز براں پاکستان ءِ قومی اسمبلی ءِ باسک اوں گچین کَنگ بیت۔ گڈ سرا بگٹی گوں پاکستان ءِ فوجءَ دیم پہ دیم بیت ءُ ماں تراتانی ءِ کوہانی تہا 26 اگست 2006 ءَ شہید کنگ بیت ءُ چرائی ءَ پد سردار خیر بخش مری اوں جون ءِ ماہ ءَ 2014 ءَ ماں کراچی ءِ یک نادراہ جاہےءَ بیران بیت۔
بلئے اے وہدی دوہزار شانزدہ اِنت کہ من اے نبشتانکءَ نبشتہ کنگا اوں سردار عطاء اللہ مینگل اَست ءُ ہیات اِنت ءُ حاموشیں زندے گوْازینگا اِنت۔ آئی ءِ سیاسی وارث سردار اختر جان مینگل بی این پی ءِ سروک اِنت ءُ پارلیمانی سیاست ءِ بہرے۔ سردار عطاء اللہ مینگل ءَ پہ بلوچ راجی جہد ءَ بازیں سَکّی و سوُری کَشّتگ، آئی ءِ بَچّ اسد اللہ مینگل کِساس اولی ورنا بوتگ کہ چہ بلوچستانءَ آوار جَنَگ بوتگ ءُ آئی ءِ لاش تنی وہداں کسءَ دز نہ کپتگ۔
سردار عطا اللہ مینگل، واجہ خیر بخش مری ءِ ہمراہی ءَ گوں میر غوث بخش بزنجو ءَ یک جاہ ماں بندی جاہ ءَ بند اوں بوتگ۔ آئی ءِ بَچّ سردار اختر مینگل کہ اَنّوں بی این پی ءِ سروک اِنت، فوجی ڈکٹیٹر پرویز مشرف ءِ زمانگ ءَ زِندان ءَ بند کنگ بیت۔ عطا اللہ ءِ دومی بَچّ جاوید مینگل ماں لندن ءَ نندوک اِنت ءُ گوں بلوچ سیاست ءَ ہمگرنچ اِنت بلئے چو واجہ حیر بیار ءُ نواب مہران مری ءِ پیم ءَ آئرا اوں سرفیس ءَ سیاسی پارٹی نیست۔
نیشنل عوامی پارٹی ءَ پَد نواب خیر بخش مری ءَ ہچ پارٹی جوڑ نہ کتگ ءُ ہچ پارٹی ءِ باسک اوں نہ بوتگ۔ سردار عطا اللہ مینگل بی این پی ءُ نواب اکبر خان بگٹی جمہوری وطن پارٹی ءَ جوڑ کنت ءُ وتی سیاسی سفرءَ دیما بارت۔ ہمے پیم ءَ بلوچ سردارءُ واجہ کارانی تہا سردار یار محمد رِند، نواب محمد خان شاہوانی، میر بختیار خان ڈومکی، نوابزادہ طارق مگسی، نواب اسلم رئیسانی، میر عبدالرحمان جمالی، میر لشکری رئیسانی، میر نصیر خان جمالی، میر سلیم احمد کھوسہ، میر جام محمد یوسف، میر ظفراللہ جمالی، نوابزادہ طارق مگسی، سردار اسلم بزنجو، سردار عبدالرحمان کھیتران، سردار کمال خان بنگلزئی، میر اسرار زہری، نواب ثناء اللہ زہری، نواب ذوالفقار مگسی ءُ اندگہ بازیں سردار ءُ واجہ کار برے پہ وت پارٹی یے جوڑ کَننت ءُ برے دگہ پارٹیانی بہر بنت ءُ سیاسی پِڑ ءَ ہوار بنت۔ بلئے اِشاں ہچبر بلوچ راجدوستی ءِ سیاست ءِ بیرک چِست نہ کتگ۔
خیر بخش مری ءِ بچ چنگیز مری گوں مسلم لیگ ءَ ہمگرنچ انت ءُ صوبائی وزیرے بلئے آئی ءِ برات حیر بیار مری بلوچستان ءِ مزاحمتی سیاست ءُ آجوئی ءِ جہد ءَ گوں ہمگرنچ انت۔ خیر بخش مری ءِ بیرانی ءَ پد آئی ءِ بچ مہران مری وتی ٹَکّ ءِ نواب جوڑ بیت ءُ اے وہداں گوں بلوچستان ءِ آجوئی ءِ جہدءَ ہمگرنچ اِنت۔ بیست ءُ یکمی کرن ءِ تہا نوکتریں بلوچ نواب جوڑ بووکیں نواب مہران مری ماں اقوام متحدہ ءِ انسانی حقانی ادارہ ءَ اوں باسکے ءِ بستارءَ گون اِنت۔
نواب اکبر خان بگٹی ءِ شہادت ءَ پد آئی ءِ نماسگ براہمدگ بگٹی وتی ٹَکّ ءِ نواب جوڑ بیت بلئے دومی نیمگا سردار عالی بگٹی اوں نوابی ءِ دعویٰ ءَ کنت ءُ ماں ڈیرہ بگٹی ءَ سر بیت۔ دومی نیمگا نواب براہمدگ بگٹی چہ افغانستانءَ دیم پہ یورپ ءَ رؤت ءُ اے وہداں آ بلوچ ریپبلکن پارٹی ءِ سروک اِنت ءُ بلوچستان ءِ آجوئی ءِ جُنزءَ آئی ءِ مزنیں کِردے است اِنت۔
سردارانی گیشتر سیاسی کِرد پہ وتی ٹَکّ ءُ قبیلہ یا وتی ذاتی نپ ءُ سیتّانی واستا بوتگ ءُ چشیں سردار کم بوتگ کہ آئی ءَ وتی سیاسی زِند پہ بلوچ راج، راجی سیمسر یا راجی پَجّارءَ جہدءَ گوازینتگ۔ یک حبرے اِدا تچک کنگ لوٹاں کہ سردارانی تیوگیں نزوریاں ابید سرداراں یا ٹَکّ ءُ قبیلہی نظام ءِ تہا بلوچ ءِ دود ربیدگ گیشتر پہازگ بوتگ اَنت۔
مرچیگیں علم، فلسفہ، سائنس ءُ ٹیکنالوجی ءِ زمانگ ءَ بلوچ راج ءِ تہا سرداری نظام یا واجہ کاری دؤرءِ ہچ ضرورت نہ اِنت ءُ ناں کہ بلوچ اے نظام ءَ پروموٹ کنت۔ بلئے من ہمے حبرءَ کمے حیراناں کہ ہما سردار کہ وتا آجو پسندیں سردار گشنت ءُ اے دورءِ تہا سیاست ءَ ہوار اَنت، آ انگت وتی نام ءِ دیما نواب نبشتہ کننت یا سردار۔ پہ دَرور من نواب براہمدگ بگٹی ءُ نواب مہران مری ءِ نام ءَ گِراں کہ اے دوئیں وتا گوں بلوچ سیاست ءَ ہمگرنچ لیکنت بلئے مرچی بیست ءُ یکمی کرن ءَ اوں گوں وتی نوابی ٹائیٹل ءَ سیاست کنگا اَنت۔ دوئیں نواب اے وہدی ماں یورپ ءَ نشتگ اَنت ءُ برے برے میاں استمانی ادارہے ءَ پہ بلوچ ءَ آواز چست کننت بلئے انگہ نوابی پوست ءَ چہ درآیگا رازی نہ انت۔
نواب براہمدگ بگٹی ءُ نواب مہران مری ءِ مَنّانَک ہمیش اِنت ءُ آہانی سیاسی ہمراہ ماں سوشل میڈیا ءَ مدام ہمے حبرءَ ایر کننت کہ ما اوں مرچی علم ءُ زانت ءِ زمانگ ءَ سرداری نہ لوٹاں ءُ سیاسی رہبندانی منّوگراں بلئے مئے مجبوری ہمیش انت کہ مئے ٹَکّانی تہا ہزاراں مردم است کہ اگاں ما اے نوابی ٹائیٹل ءَ مہ زوراں تہ بگٹی ٹَکّ ءِ مردم گوں نواب عالی بگٹی ءَ ہوار بنت ءُ مری ٹَکّ ءِ مردُم گوں نوابزادہ چنگیز مری ءَ ہوار بنت ءُ بلوچستان ءَ پارلیمانی سیاست ءَ مُہکم کننت۔
بلوچ ءِ جیڑہ ایش انت کہ وت ءَ چہ قبائلی سسٹم ءَ در کنگ لوٹیت بلئے ادارہ جوڑ کنگ ءُ مُہکم کنگ ءِ نیمگا سنجیدہ نہ اِنت۔ ہمے واستا آہانی ٹَک ءِ مردم سیاسی زانت ءِ پدا ناں بلکیں پہ نوابی نام ءَ آہانی ہمراہ انت۔ ہمے سوب انت کہ سیاسی پڑءَ دنیا ءِ تہا بلوچ سیاسی جنز ءَ ارزشت دئیگ نہ بیت۔ اگاں یک ادارہے جوڑ کنگ بوتگ گڑا آ ادارہ ءِ تہا کہ آئین یے است اِنت ہما آئین ءِ سرا عمل اوں نہ بووگ ءِ بروبر اِنت ءُ شخصیت وتی تب ءَ درہیں چیزاں ٹہینگا اَنت۔
سرشون
۔تاریخ بلوچستان۔۔ گل خان نصیر
۔تاریخ بلوچستان ۔۔ ہتّورام
۔بلوچ قوم 2۔۔ ڈاکٹر شاہ محمد مری
Iltap Baloch has been associated with journalism for many years. He writes on social, historical and literary issues.
