مذھب که انسانا چه ھزاراں سالا گۆن اِنت، انسان و انسانئے وجودا وتی رَنگا پرَ رێچیت. اے زاویه سِتکئیگ اِنت؛ ھُدا، یا ھُدایانی ھستیئے سرا سِتک. مذھبئے گیشّێنتگێں کوڈانی سرا سِتک و مذھبئے شۆن داتگێں راستیانی سرا سِتک. بله انسانئے زانشتی بێتاھیری که سجّهێں جُستانی هُنڈال اِنت، دلجم نبیت. ھمے دلجم نبئیگ مردما شۆھازَ پرماییت. تالیمی نِزام اے شۆھازا اِکیڈمک کنت و اشیئے رینج آف آپریشنا گیشّێنیت. مسالئے ھبرا فنون لطیفهئے مردمێئے شۆھازئے بُنزه جمالیات اِنت. بله سْیاستئے نۆدربَرێئے واستا اے شۆھاز گۆں رْیاستا ھمگرنچ اِنت. ھمے ھسابا راجدپترئے وانۆک گْوستئے پُتێنکانَ پٹّیت. ریسرچئے اے اَھدا که دنیا، در نگێتکگێں راستیانی در گێجگئے تَگ و تاچا گلاێش اِنت، اگن کَسے اِلمئے پِڑا وتی سِتکئے دامُنا یله مدنت، په آییا زانتئے اے سرجمێں پراسس بێمانا بیت. چیا که سِتک چه وتی راستیاں پدَ نکنزیت. سِتک چه وتا دلجم اِنت و همے سرپد بیت که منی بنُکّی لێکه گُڈّی راستی اِنت. بله تالیمئے کار کہ نۆدربَرا پْروڈکٹیو جۆڑ کنگ اِنت، آییئے سِنچ و صلاحیتانی تْراشگ و نزّ آرگ اِنت. اگن تالیمئے جند Counter Productive ببیت، جھندم چه وانێنَگا، مھلوکا رُنگراھێا پِرّێنیت.
چۆناھا پاکستانا راجداری و تالیمی نِزامئے اسلامایزیشن چه ائولی رۆچا بِنا بوتگ. اشیئے سئوَب وتا نزریاتی بُنیادے دئیگ اَت؛ چو کہ پاکستان دوکئومی نظریہ ئے ناما جوڈ بوتگ اَت۔ پمیشکا چہ تالیمئے راھا مردمانا انچیں اسلامے دئیگ اژدری اَت کہ ریاستئے ورژن ببیت. بله نۆزده سد و ھشتادئے دھکّا که ضیائے هکومت اَت، اسلامایزیشنئے اے رِپک تێزتِر بوت. اشیئے مَکسد سرد جنگئے وھدا په امریکها پْراکسی جۆڑ کنگ اَت. بله چه سرد جنگئے ھلاس بئیگا اینچک سالا پد ھم اے آپ داتگێن کنفیوژن، زانشتی پِڑا یکّوی ردۆم زورگا اِنت. داں رۆچِ مرۆچیا اے زمینئے واننده کمیونزمئے مانایا الهاد سرپدَ بیت. مارکس کُفرئے پئیگمبرے زانگَ بیت. ڈاروِن بَر گشتگێں رێپکارے و ارسطو اسلامئے بدواھے… آ دگه ھبرے که ارسطوئے اهد چه اسلاما سک باز پێسر اِنت. نوں آ چاگرد که ھرچ لێکه و ھرچ تھیوریئے وانگا پێسر، آییئے اسلامی ویلیڈٹیئے چارگئے پابند اِنت، کجا فلسفه، نفسیات، تاریخ و فزکس ونتَ کنت؟. په آییا ھرچ اِلمئے بس دو مانا اَنت، یا اسلامی یا وَه در اسلامی. چه کسانیا آییئے دستا ایمان و شِرکئے شاھێم دئیگ بوتگ. آ بس تۆرَ کنت. ایمان، شِرک، کُفر… آسر اے بیت که آ ھرچ اِلما وتی جندئے شاھێما کئیلَ کنت. اگن جاگھے آییا ”تقدس“ دستَ نکپیت، آ په زۆر مانیَ کنت. آییئے اسکولنگ ھمے وڑا بوتگ.
مسالئے ھبرا پاکستانا فزکس، بیالوجی و کیمسٹریئے کتابانی تها سائنسی تھیوریانی دێما په سَرشۆنا آیات دئیگَ بنت. آیاتانی دئیگئے مول و مراد اے گپئے سابت کنگ اِنت که اے راستی، مذھبا چه سائنسا پێسر در گێتکگ. چه اے کارا تالیمئے سرا هرچ اسَرے که کپیت وَه کپیت بله اے نادراھی مذھبا اۆں دو رنگا مانَ گیشّێنیت؛ یکّے وَه اِش که اگن په سائنسی تهکیک و مذھبی متنێئے دێم په دێم کنگا یک سِتکێئے راستیئے دلیلَ رسیت، گڑا ھندو، عیسائی یا یھودی ھم چه وتی کتابان همے رنگێں مسال داتَ کننت (و بازێنے دنت). اے ھسابا وَه ھرچ مذھب وتا سائنسئے بُنکّی وارِس گوشتَ کنت، تھنا اسلام نہ اِنت. دومی اِش که سائنس وتی ھچ ریسرچئے سرجم بئیگئے جارا نجنت. په آییا مدام بدل بئیگ، نۆک بئیگ، در گێجگ و وتی تھیوریانی سرا نگد کنگئے گُنجائش ھست. بله مذھب که وتا وتی تها سرجم گوشیت، وتی راستیان مٹّاتَ نکنت. نوں اگن باندا رۆچ سائنس وتی جتگێن گپے رَد بکنت و دێما بکِنزیت، مذھب کجا رئوت؟
اے ھبر تچک ببیت که اسلامایزیشنئے اے رِپکا گۆن اسلاما ھچ وڑێن سیادی نێست. اشیئے رگ و ریشگ سیاسی اَنت. مسلمانانی تاریخئے یک بُنکّی جێڑهے ھما سیاسی الیٹ (Elite) اِنت که وتی سیاسی نپ و سیتانی پھازگئے جھدا مدام گۆں مُلایاں شئوربوتگ. ھاکم ھدائے نمائنده بوتگ. هاکمئے پرمان ایمان بوتگ و نمنّگ کُپر. بله ریاستئے نۆکترێن شکل، نئیشن اسٹیٹئے آیگا پد اے رنگێں ھُنر و ھیلھانی ڈُبه ریاستا زرتگ. جنرل ضیاء الحقئے ”مردِ مۆمن مرد حق“ ھمے راستیئے کڑیے.
پٹّ و پۆل، جست و پرس، باوست، اختلاف، سائنسئے فطرتا مان اَنت. وھدے که مذھب اے رِدا چَٹ جتاێں مئیلے داریت. مذھب که گۆں چیزے بنُکّی سِتکا بندۆک اِنت که اِشان ایمانَ گوشیت، چرێشاں اختلاف دارگءَ کفرے زانت. بله اِشیا باوجود ما گِندێں که سائنسا مذھبی رنگ دئیگئے کۆشش یکۆی برجاه اِنت. مرے زمانگا وَه اسلامی سائنس نامێں گالبندے اۆں گردش کنگا اِنت. سعودی و چیزے ملکانی سرپرستیا Scientific Miracles Conference و International Conference on Scientific Miracles of Quran and Sunnah ئے وڑێں بازێں کانفرنس و میان‌اُستمانی گَلے ھم دێما آتکگ. بله ھئیرانیئے ھبر اِش اِنت که مرچی ھمے مردم که اسلامی سائنسدان یا اسلامی فلاسفر گوشگَ بنت، وتی اَھدا بِدعَتی و کافر گوَشگ بوتگ‌اَنت. اِشیئے مسترێں مسال مسلمانانی نامیێن امام، امام غزالیئے ھما بئیان اِنت که وتی کتاب تھافت الفلاسفهئے تها ابن سینا و الفارابیا بدعتی گوشیت.
اسلامی سائنسئے اے کانفرنسانی تها وڑ وڑێں باوست کُٹێنگَ بیت. مفروضه دێما آرگَ بنت. مۆجِزَھانی سرا تبصره کنگَ بیت… بله نه مۆجزه سائنسے و نه که سِتک. اسلامی سائنسئے وارِساں اے گپ زانگی اِنت که مذھبئے علامتی متَنا مادی و سائنسی رنگ دئیگ گۆں مذھبا زیادتیے. مسالئے ھبرا صراط مستقیمئے ماناتچکێں راه اِنت. تچکێں راهئے استعاره نێکێں زندئے مانایا دنت. بزاں که چه ھرابکاری و سِلکاریا پناه. نوں اگن یکے بیئیت که واجه صراط مستقیم یک اَنچێں راھے که چه پلاں جاگها بنداتَ بیت و پلاں جاگها کُٹّیت. اینچک کیلومیٹر اِنت. مزن اِنت. کسان اِنت… تفسیرئے گۆما ناراھبندیے. پدا اِشیا گۆں فزکس و جیالوجیا بندگ چد و بد تر. اکتوبر1987 آ اسلام آبادئے انٹر نیشنل اسلامی یونیورسٹیا اسلامی سائنسئے بابتا یک کانفرنسے برجم دارگ بوت. اۆدا بازێں ”اسلامی سائنسداناں“ وتی نبشتانک ونتنت. ھمے واجھانی تها یکے چه مصرا آتکگێں ڈاکٹر محمد مطلب اَت. واجهئے رِدا اے کۆه زمینئے مێه اَنت. اگن کۆه مبنت، زمینئے ھر چیز منتشر بیت. ڈاکٹر صاحبئے تھیوری وتی جاگها، بله ھمے وڑێں تھیوریانی سرا لبّئیک کنۆک نیوٹنئے Law of Gravity ئے وانێنَگا اۆں چَکّ و پدَ نبنت.
ھمے ھال تاریخئیگ اِنت. تاریخئے کار که آیۆکێں پدرێچانی راھشۆنی و آیانا چه وتی گوستا آشنا کنگ اِنت، پاکستانا وت مان گیشِّتگ. ھمے یکّێں کتاب یک نێمگے گۆں در مسلماناں اسلامئے رئواداریئے کسّها کاریت و دومی نێمگا مسلمانێں ھاکمانی بُت پرۆشی و مندرانی تاراج کنگئے تئوسیپا کنت. بله اگن ھمے کار در مسلمانێا مسیتێئے ھلاپا کرتگ، گڑا زۆراکیے گوشگَ بیت. وھدے که بر صغیرئے راجدپترئے گپَ کئیت، گڑا اِدئے کورس‌بُک عرب، تُرک و افغان زۆراکانی اُرشاں گلایَنت و سۆبمندیَ گوشنت بله انگرێزئے قبضها سامراج و لُٹ و پُلئے ناما دَئینت. بزاں که شَرّێں قبضه و ھرابێں قبضه. شَرّی و ھرابیئے اے شاھێم مذھب اِنت. اگن مسلمانێا کارزئوالیے کرتگ وَه سۆبمندیے، اگن در مسلمانێا کرتگ گڑا زُلمے. تاریخئے بێرْیاێں فطرت که کئومانی نزۆری و نابودیانی شاھدیا دنت، اِدا چَٹ جتاێں رنگێا رجگ بوتگ. مسلمان ھاکمانی نزۆریاں ڈبّگ، آیاں مزن لانچگ و بێسَرێں تئوسیپ و ستا اِدا تاریخ زانگ بیت. آسر اِش اِنت که په وتی رۆزگارئے ھاترا کُلاه دۆچۆکێں ھاکمئے براتکُشیئے کسه اندێم اَنت. اے مان گیشّتگێں تاریخ بێدِ کنفیوژنئے پێداک کنگا دگه کجام دردا وارت که اِدا اُمیّه و عبّاسی اڑ و کُڑاں بگر دانکه ھندوستانا محمود غزنویئے جنگ و چۆپاں در آ، درُست جھاد فی سبیل الله ئے لئیبل جنگَ بنت. تاریخ، سیاسیات، اکنامکس، اے درست گۆں انسانئے مادی مسئلهاں بندۆک اَنت. اشاں گۆں مئیٹافزیکل کسّه و داستاناں کار نێست. نه که اے سِتکئے شاھێما پئیمَ بنت.
کسێا وانگ و نبیسگ سۆج دئیگ و کسێا واننده جۆڑ کنگ دو جتاێں چیز اَنت. تالیم که یک نَکُٹّۆکێں پراسسێئے نام اِنت، ھجبر سِتکئے رند پداں نَزوریت. پاکستانا تالیمی ادارھانی جێڑه اِش اِنت که اِدا تالیمئے ھمے پراسس چه بندات بئیگا پێسر دمتۆسَ بیت. چه پۆلکاریا پێسر وتی متعین کرتگێں راستی ھِبز کناێنگ و سرا مُشگَ بنت. وانگجاھانی تها رَٹّائے رئوایت ھمے غیر سائنسی ذھنیتا پێشَ داریت. ھمے سئوَب اِنت که مئے واننده وتی گچێن کرتگێں راستیانی سرا نه جُست سَگّیت نه نَگد. اے راستی په آییا ”مقدس“ اَنت. پرچا که آییا وراستا رستگ‌اَنت. آ چه اسکولا سۆج دئیگ بوتگ که چے بوان و چے مَئوان. تالیم که وتی نئیچرئے تها سکیولر اِنت، اِدا نۆدربَر آییئے تها ”تقدس“ شۆھازیت. اگن اِلمئے پاداں وتی راستیانی زمزیلاں بندئے، اِلم عقیدهے پشتَ کپیت. ھمے واستا پاکستانا اسکولا بگر دانکه یونیورسٹی وانۆکا بس برین واش کننت. سِلئیبسئے شۆن داتگێں راستیانی حفظ کنگا پد آسر اے بیت که مئے کرّا چار تبَک وانَگا رَند مردم ”عالم“ جۆڑَ بنت.
وتی منّتگێں راستیانی سرا اۆشتگ، جاھلی، مانمئیاتکی … کسا آییڈیل نکننت. وانێنگا پێسر هَژدری اِنت که استاد اے پئیسلها بکنت که آ په پدریچئے دێمرئوی و گھتریا وانێنگا اِنت یا په کوھنێں داستان و رئوایتانی زندگ دارگا. اگن تالیم لهتێن کئول و وازئے حفظ کنگئے نام اِنت، گڑا وانندھانی ھال مئے دێما اِنت. اے تضاد که وانندھێں مھلوکئے گپتار و رپتارئے تها گندگَ بیت، ھمے اِلمی بد دیانتیئے سئوَب اِنت. شپ و رۆچ اخلاقیات و کردارئے جار جنۆکانی وتی کرپشن ھسابَ نبنت. سَبر، شُکر و اخلاقئے وازانی کنۆک بےاۆپاری، لالچ و بدکرداریا وتی مٹ وَت اَنت… نێکی و اخلاق سرا مُشَگی چیز نه‌اَنت. اگن اخلاق ھِبز کنگی چیزے بوتێن، گڑا پاکستانی دنیائے باکردارتِرێں مردم بوتگ‌اتنت.
تالیم چیزے فئیکٹانی رٹّا جنگ نه‌اِنت، انسانئے پِگری و مادی دێمرئویئے مانزمان اِنت. بله اے کاؤنٹر پروڈکٹیو طرزِ تالیما گۆں اے چیزا کار نێست. اِدا تالیمی نصاب ججے. چه وانێنگا پێسر پئیسلهَ کنت که چے ”ھرام“ اِنت و چے ”ھلار“. گْونڈۆ تالیمی ادارھێا داخل کنگَ نبیت، بندیجاھێا برگَ بیت. اۆدا داں پانزده، بیست سالا گوَنڈۆ تُرسێنگَ بیت که پلانیا مئوان که بدعتی یے. پلانی ترا گمراهَ کنت. پلانی بَرگشتگ. پدا نۆدربَرئے سرجمێں زند ھمے پاسداریا گوزیت که منا چے وانگی اِنت و چے وانگی نه‌اِنت. چے اخلاقی اِنت و چے غیر اخلاقی اِنت. چے شرعی اِنت و چے غیر شرعی اِنت… چیزے سالا ساری ھندوستان بھر و بانگ نبوتگ، بله مرچی پاکستانئے چینچک واننده چانکیاها پجاهَ کاریت؟ چینچک مردم بھگت کبیرا زانت؟ اے تالیمی نِزاما نۆدربَر چه وتی ذھنی ردۆما زِبَھر، بس یک ھالیگێں درپے جۆڑَ بیت. وانێنۆکئے زِمّهواری اے دَرپا چه وتی گچێن کرتگێں مئواداں پُر کنگ اِنت. ھرچی که جاگهَ کنت، مانی کن. پنت، سۆج، فئیکٹ، فارمولا،گوشتِن، واز… و گُڈسرا اے دَرپ یک انچێں مشینے جۆڑَ بیت که گۆن بٹنئے جنَگا وتی رٹّا جتگێنانی رپٹَگا بنا کنت. بله نه آییئے تها ساچشتی سنچے پشتَ کپیت نه که نگدی. ٹیچر نۆدربَرا داں بیست سالا ھالَ دنت که اقبال رۆدراتکئے مسترێں فلسفی و شائر اِنت. بله چۆشی نگوشیت که فلسفه و شائریئے جند چی اَنت… اقبال چۆں فلسفیے؟ رۆ دراتک مزن اِنت، اقبال چه سرجمێں رۆدراتکئے شائراں چۆں مستر اِنت؟ اے جستانی ”اخلاقی جئواز“ وانۆکئے کِرّا نێست‌انت. آییا اے سرجمێں گپ منّگی اَنت پرچا که استادا گوشتگ‌اَنت.
وانَگئے واستا لازم اِنت که نۆدربَرئے ائولی باوست گۆں وتی وانێنۆکا ببیت. آ چه وتی کلاس روما جست و نگد در ببارت. بله اے صلاحیت‌کُشێں تالیم چه وانۆکا اے سنچا پچَ گیپت و آییا چێردست و آجزێں ”گلامے“ ئے جامگا گورا دنت. آ نه ”چیا“ کرتَ کنت، نه ”چتئور“. اگن آییا جست کرت، بزاں نالاهِکے. یک شَرّێں وانۆکێئے سرا پَرز اِنت که وتی سرجمێں اکیڈمک دئورا چَمّاں چُپت بکنت و باور بکنت. اے آییئے ذھنی ردۆمئے دێما ائولی اڑاند اِنت.باید وَه اِش اِنت نوں اے گپ منّگ ببیت که مذھب و سائنس دو جتاێں چیز اَنت. اِشانی پئیرامیٹر دگر دگر اَنت. انسانئے زندا اے دوێنانی وتی ارزشتے. بله یکے گۆں عقیدها بندۆک اِنت و دومی گۆں اَگلا. یکے باورَ کنت و دومی باوست. اے دوێناں یکێں کئیلۆا کئیل کنگ په دوێناں تاوانبار اِنت. نه په اے کۆششا مذھب سائنسی بیت و نه که سائنس مذھبی. سائنسی متنئے تۆکا مذھبی تمثیلانی جاگه دئیگ، گالبندانی گۆما سُر و پُر کنگ، راجدپترا اسلامایز کنگ، کالج و یونیورسٹیانی تها مدرسهئے نِزام نافذ کنگ، تالیمی نِزاما زۆر اسلامایزیشنئے نێمگا برگ… اے درست ھمے مان گیشتگێں نفسیاتئے در اَنگازیا کننت که اسلامی ملکاں رئواج گپتگ. ھمے نفسیاتئے بروَرد اِنت که مئے کِرّا ھرچ دومی مردم ایمان و کفرئے سرٹیفکیٹ بھرَ کنت.نگدَ نَسگّیت. جاھلیئے سِلّێں نادراھیئے آماچ اِنت.
Hassam Baloch is a poet. He studies literature at the University of Turbat.
