دلگۆش: زنارا تهنائکێئے اے ٹرێوِل بلاگ بی بی سیا چاپ بوتگ و تاج بلۆچا په بلۆچستانٹایمزئے وانۆکاں بلۆچیا تَرّێنتگ.

اُترپردێشئے راهانی لَمبئے هۆٹَلُکّانی تها هم من مُدام دیستگ که مَردێن نان پچگا اَنت، مَردێن نارُشت گْرادَگا اَنت و مردێن نِشتگ و گُلّۆس دئیگا اَنت. و کلکته و گئورکهپورئے نیاما رێلانی سپرا هم من مُدام مردێنانی نیاما گَپّان پونس بوتگاں. گێشتر جاگها، شهر و بازاراں جنێنَ نَگْواهیت.

بله هندُستانئے زِرباری اِستان، مێگهالئیا من لهتێں چَٹ دگه دابێں چیز دیست.

چۆ که اے ملکئے مزنشهر، شلۆنگئے کْوَهنێن بازارا، رۆڈئے دوێن نێمگاں، دراجا دراج سجّهێں لئینا جنێن اَنت که سبزی، کیمه و په دَست اَڈّ کرتگێں وڑ وڑێں چیز بَها کنگا اَنت. اے دمَگئے مزَنزال که مردمی ‹مئیی› تئوارَ کننت، چه رۆڈئے لَمبا جتگێں رێڈیانی نیاما گوَزان اَت. هر چیزا چاران اَت که کجام چیزئے کیمت چُنت اِنت، و وتی همراهێن نئوکرێں زالاں هُکم دئیان اَت که پِلاں پِلاں چیزاں بزورێت و کاگَدا کنان کنێت.

چه اے سَپرا و رند من پَنچ بَرا مێگهالئیا شُتگاں بله رندا کرۆنائے سئوبا سپر کرت نکرت. اے تَرّ و گَردانی تها من دیست که اے نهاِنت که جنێن اے مێتگاں بازارانَ گَردنت، اے جنێن وَه اے مێتَگاں هاکِمی کنگا اَنت.

اِشیئے سئوب اِش اِنت که اے استانئے چه درستاں مسترێں کبیله، خاسی، که چه جهانئے کْوَهنێں آبادیاں یَکّے، اِشانی چاگِرد مَردێنراجئے بدَلا جَنێنراجئے رهبندئے سَرا زندَ گوازێنیت. بِزاں اِشانی کِرّا جَنێن چه مَردێنا شَرتِر اِنت.

خاسی، وتی چُکّاں پِتئے بدَلا ماتئے نامئے سَرا نامَ بَندنت. سورا رَند مَرد وتی لۆگا یلهَ دنت و جَنئے لۆگا رئوت. مِلک و میراسئے وارِس چه درُستاں کَستِرێں جنِکّ اِنت.

خاسی کئے اَنت؟

اے کبیله چۆنیا شرو بوتگ، اے گپّئے سَرا لێکه باز اَنت.

اِشانی وتی کِسّهانی هسابا خاسی چه هما هَپتێں کبیلهاں یکّے که ‹ائوتار› هسابَ بنت. نامدارێں هندُستانی گوَستانکزانت، هێلِٹ بْرئے، وتی 1967 آ چاپ و شِنگ بوتگێں کتاب «خاسی لوگوں کی تاریخ و تهزیب» آ نبشتهَ کنت که خاسی چه گۆریچانرۆدَراتکی آسیائے آستِک نسلئے مون کهمیرئے هما کبیلهئے مردمان اَنت که چه کَرناں بَرمائے دور و دراجێں جنگلاں جهمنند بوتگاَنت.

اے گپ وه زانگَ نبیت که خاسی کبیلهئے مردم دێم په شَگرِبا کدی لَڈِّتگاَنت و کَدی زِرباررۆدراتکی هندُستانا آتکگ و نشتگاَنت بله اِشانی زُبان و مۆنکهمیرئے زبانئے نیاما نزّیکی باز اِنت.

مرۆچاں خاسی، گێشتر، میگهالئیئے اِستانا نندۆک اَنت که 1972 آ یک آزادێں اِستانێئے بستارا مَنّگ بوتگ.

بنگله دێشئے 1971 ئے جنگئے وهدا خاسی کبیلهئے لهتێں مردم چه وتی کبیلها سَرسِست و اے مردم مَرزئے آ دَستا، بنگله دێشا نندۆک اَنت. اِشانی دگه یک مزنێں بَهرے میگهالئیئے همساهگێں استان، آساما هم نندۆک اِنت.

گۆں شلۆنگئے نارْتهِل یونیورسٹیا بَندۆکێں خاسی گوستانکزانت، امینه نورا پساهَ گوشیت که خاسیانی ربێدگ پُشت در پُشتئے زُبانی گپّاں بندۆک اِنت بله اجَبێں گپّ اِش اِنت که اے زُبانی کسّهانی هسابا خاسیانی چاگِردئے بُنیاد هم مردێنراجێں چاگِردێئے هسابا بوتگ.

اے سَرزُبانی گوَستانکئے رِدا هم، خاسی مَردێن په جنگ و جدَلا دَشت و وَڈّانی نێمَگا شُتگاَنت. اے جنگاں بازێں مَردێنے کُشَگ بوتگ و بازێنے همے دَشتاں نِنداں بوتگ. کَم کَمّا خاسی جنێن که بے مَردێنا کۆهِستگاں نشتگاَنت ته دومی سانگا کنان بوتگاَنت و نوں اے هبرئے زانَگ گْران بوتگ که چُکّئے پِت کئے اِنت.

پساهَ گوشیت که ‹بوتَ کنت که چاگِردا اے دابێں چُکّ ناجایز بگوَشتێن و شِگانجَت کرتێننت. پمێشکا یک وهدے آتک که مئے پیرێناں جێڑِت که وتی جنێن و چُکّاں چه اے بےاِزّتیا برَکّێنێں. نوں آیاں پئیسله کرت که چه اِد و دێم چُکّانی نام، ماتئے نامئے سَرا بنت.›
خاسی کبیلهئے اے جنێنراجێں دۆد، جهانئے دگه چاگِرداں هم بوتگ که آیانی تها مِلک و میراس چه ماتا، جنِکّاں رَسان بوتگ و دێمتِری نسل چه ماتئے ناما پجّاه آرَگ بوتگ.

چۆناها، خاسی کبیلها، چه یک نسلێا گێشئے مردم یکّێن لۆگا نشتگاَنت یا کسان کَسانێں ٹَکّانی هسابا نشتگاَنت. چۆں که جنِکانی نامئے گُڈّی ٹُکُّر چه ماتئے ناما زورگَ بیت، پمێشکا اے کَسانێں ٹَکّ یا هانَدانئے نام هم گۆں جنِکئے ناما دێما رئوانَ کنت.

جنِکّاں اے هَکّ هستاِنت که اگن آیانی وتی دلَ لۆٹیت، وتی هما لۆگا بنندنت که پێدا بوتگاَنت، یا اگن وتَ لۆٹنت، ته دگه لۆگێا بِلَڈّنت، ابێدِ کَستِرێں جنِکّا، که مِلک و میراسئے وارِس اِنت. اے پئیما کَستِرێں جنِک، سور و سانگا رَند هم همے لۆگا نِندیت. وتی مات و پتئے هئیالا داریت و ماتئے بێرانیا رَند لۆگئے مسترَ بیت.

لاریتا سۆکلێت، چه مزنشهر، شلۆنگا 65 کلومِتر دور، تڑنا نامێں براهدارێں مێتگێئے نندۆکے و چه وتی هانَدانانی کَسترێں جنِکّاں یکّے.
سۆکلێت، گۆن وتی مَردا، وتی ماتئے لۆگا اِنت. ماتئے بێرانیا رَند مِلک و میراسئے وارِس وه سۆکلێتَ بیت بله لۆگئے کَٹّۆک و دێمپان آییئے برات اَدیرَت اِنت. ادیرت، مێتگئے اسکۆلئے پرنسپل اِنت و وتی گوهارئے لۆگا مالی کُمَک هم هما کنت.

ادیرت، چه وتی لۆگئے مردمان دور، دگه مێتگێا نشتگ. خاسی کبیلها اے یک آم گَپّے. سور و سانگا رَند هچ جنێنَ نلَڈّیت و مَردئے لۆگا نرئوت، مردَ لَڈّیت و جَنئے لۆگا کئیت بله مرۆچاں باز مَردێن، چه وتی جَن و چُکّاں دور، دگه مێتگاں نشتگاَنت، هاس هما وهدا که جَن، دگه دورێں مێتگێا کارا ببیت.

ادیرت که وت دو لۆگئے نیاما بَهر اِنت، گوشیت که منی جَن و چُک، شلۆنگا نشتگاَنت. من مُدام آیانی چارَگا رئواں، بله من وتی گوهار و ماتئے هئیالداریا هم کناں.

اے لهتێں سالاں آییا وتی ماتئے لۆگا لهتێں بدلی هم آورتگ، که اے دمَگا آیۆکێں مساپرانا کۆٹی په کرێه بِدنت و په وتی گوهارا لهتێں گێشێں زَرّ وَدی بکنت.

پساه منا سرپدَ کنت که لۆگئے وَلی یا ‹کِنی› ئے بِستار چے اِنت. لۆگئے کَماشئے بستارا، کِنی باید اِنت که هانَدانی جایدادئے سرا هر رۆچ برئوت و چیزانی هئیالا بِداریت. اشیا ابێد کَماشا اے جایدادئے بَهر و بانگ کنگئے اهتیار هم هستاِنت و هانَدانئے هر پئیسلهئے سَرا کَماشئے مُهر الّمی اِنت.

پساهَ گوشیت که گوَستگێں زمانگاں که مَردارا جَن و چُکّانی مالی کُمَکّا هِچ دابێں کارے نبوتگ، ته مَرد وتی مات و پت و گوهارانی هئیال دارۆک بوتگ. اے مَرد شپا دێرا وتی جَنئے لۆگا آتکگاَنت و سُهبا وتی ماتئے لۆگا شتگ که ماتئے ڈگارانی سَرا کار بکنت.

بله نۆآبادیاتی نِزام و مِشنَری تالیمئے برکَتا لهتێں خاسی چه مێتَگاں در آتکگ و شَهراں شُتگ و نِشتگاَنت. و وهدئے همراهیا مَرد و جَن و چُک والا کَسانێں هانَدانئے دۆد که دێما رئوان بوت، ته کِنیئے زۆر و بِستار کَم تَرّان بوت. مێتَگاں دنیگه هانَدانانی سَرۆک جنێن اَنت بله شهران نشتگێں مسیهی لۆگاں مَردێن مَستِر هِساب کنگَ بیت.

پساهئے هِسابا که ‹من پمێشکا مُدام گوَشاں که مێگهالے یَک جنێنراجێں چاگِردے، بِل تُرے اِشیئے تها مَردێنراجێں چیز هم هست.
بله اِشیا ابێد هم اگن تئو هندُستانئے مَردێنراجێں دمَگاں گۆں خاسیا دێم په دێم بکنئے، ته پَرکا گِندئے. هندُستانا راهانی سَرا جنێناں تئوار پَد دئیگ و تَنگ کنگ یک آمێں گَپّے، بله مێگهالێا من هچبر چُشێں چیزے ندیستگ. هچبر ناشُناسێں مَردێنێا گۆں من گَپ جنگئے جُهد نکرتگ بله هر وهدا که من راه گار کرتگ و منا کُمَک پَکار بوتگ، ته مَردێنێا مَنا مُدام کُمَک کرتگ.

من، شلۆنگا باز رَندا پبلک ٹرانسپۆرٹاں سپر کرتگ و مَردێنێں مُساپِراں مُدام منی سَک باز اِزّت کرتگ و اے گپّئے هئیال داشتگ که منا تکلیپے مبیت. اے جاگه هندُستانئے دگه دور و دراجێں دمَگانی پئیما نهاِنت، اِدا جنێن آزادێں زندگیے گْوازێنَگا اَنت.

مِسالئے هبرا مێگهالئیا منی مێزبان، ماسنرام نامێں مێتگێئے مردمے. آ هم آزادێں زندگیے گْوازێنَگا اِنت. اُمری چه سی سالا کَمّے مَستِر اِنت. سور و سانگی نکرتگ و تهنا نشتگ. اے اَنچێں گَپّے که هندُستانئے اے دگه دور و دراجێں دمَگاں ائیبے.

آییا هر وهدا که مردێنێں ڈرێوَر گوَشتنت که منا جاگهے بِبرَنت، ڈرێوَراں مُدام آییئے هبر گۆشَ داشت. همے پئیما اے دگه جاگهاں منا مُدام مردماں جُست کرتگ که منی چۆ تهنا گَرد و تَرّ کنگا منی پِت دلا نئیاریت، بله مێگهالئیا منا کَسا هچبر اے جُست نکرتگ.
خاسی کبیلهئے نبشتهکار، بانُک دریبها لنڈما منا یک رندے گوشتگاَت که من ممبئیئے بدلا مێگهالئیا وتا گێشتر مَهپوزَ ماراں. من نوں زاناں که آییا اے هبر چیا کرتگ.

دریبها لنڈمَ گوشیت که هندُستانئے اگن مێگهالئے و هندُستانئے اے دگه جاگهان دێم په دێم بکنئے و بچارئے ته مێگهالئیا وهدے مَردێن، جنێنانی اِزّتا کننت ته مَردێن آ پئیما وتا چه جنێناں بُرزتِرَ نمارنت که اے دگه جاگهان اِنت. خاسی جنێنانی هبر، هانَدانئے گپّئے سَرا سور و سانگئے وهدا، آ پئیما چێر تَرّێنَگَ نبیت. اے نهاِنت که مێگهالئیا گۆں جنێناں تهَسُّبَ نبیت، بلکێں جنێنانی تئوار چێر تَرّێنَگ ببیت بله چه هندُستانئے اے دگه جاگهاں کَمتِر اِنت.

دریبها گوَشیت که مێگهالئیا جنِکێئے پێدا بئیگا هم هما رَنگا شادمانی کنگَ بیت که بچکّێئے پێدا بئیگا بیت.

همے پئیما انگرێزی رۆتاک ‹سی شلۆنگ ٹایمز› ئے شۆنکار و سَرگَرمێں کارکُن، پیٹریسیا مخیمَ گوشیت که هندُستانئے اے دگه جاگهاں مَردێنراج، چاگِردئے هر چیزئے رۆتَگاں پُتِرتگ.

›هر پئیسلهئے تها، سیاست، وانَگ و زانَگ، باپار و هچ چیزا جنێن گۆن نهاِنت. مُلکئے اے دگه جاگهاں په جنِکاں وانَگ یا کار و رۆزگارئے جنجال باز اَنت. بله خاسیانی کِرّا چیز اے دابا نهاَنت. خاسی جنێنانی کِرّا، چاگِردا دێمرئوی کنگئے راه و در بند نهاَنت و مالی گِهتریئے راه و دَرِش هم پچ اَنت.

اے گپّانی تها گۆں من یک کَماشێں زالێئے مالِش آورت که شلۆنگئے مزنێں بازارا سبزیئے دُکانے هستاتی. منا گوَشتِش که اے زالا ورناییا وتی مَرد یله داتگ. چه آ وهدا و رَند سبزیئے باپارا بوت و وتی چُکّی هم تهنا رۆدێنتنت.

زالا گوَشت که ‹آییا چُشێں بودے مان نێستاَت که ما سجّهێناں لاپ بِدنت. منا آییئے کُمَک پکار نهاَت. پمێشکا من گوَشت وتی راها بگِر و برئو.›

زالا گوَشت که مَردئے رئوگا رند منا باز مَردێنے سنگت بوتگ. لۆگئے کَسترێں جنِک اَت و هانَدانئے میراس هم هماییئیگ اَت. نوں مَردێن و جنێنێں دُکاندارانی پورهێں ٹۆلیے هَستی.

بله انچۆ که خاسی چه وتی مزَن مزَنێں هانَداناں سِدان و دور نِنداں بوتنت، ماتاں نۆکێں بارے سَرا کَپاں بوت. پمێشکا مخیمَ گوشیت که ‹جنێنراجێں چاگِردئے دۆدانی هِسابا، اگن پِت لۆگا یله بِدَنت و برئوت ته چُکّانی زِمّهواری آییئے سَرا نبیت. اِشیئے آسَر اِش اِنت که مێگهالئیا اے دابێں لۆگ گێش بئیان اَنت که آهانی کَماش جَنێنے. پێشا سجّهێں هانَدان په اے دابێں ماتێئے کُمَکا آتکگ که آییئے مَردا لۆگ یله داتگ بله نوں هانَدانئے مردم کَمُّک اَنت، ته ماتاں وتی کار وت کنگی اَنت.

اِشیا ابێد مێگهالئیا بازێں مَردێنے چه اے چاگِردی بدلیا نئوَشّ اِنت. یک هِسابێا، په نۆکێں دئورئے مَردێنانی آزادیا کار کنۆکێں گَل، سِنگکۆنگ رائمپی تهَمایی، چه اِستانا جنێںراجئے هَلاس کنگئے جُهدا اِنت. اے دابێں یک مَردێنێا گۆں بی بی سیا هبر کنانا گوَشت که اے گَلانی مَردێن، اے جُهدا نهاَنت که جَنێن جَهلا برَگ ببنت، ما بَس مَردێناں بُرزا، هما جاگها سَر کنگَ لۆٹێں که جنێن اَنت.

مخیمئے هِسابا ‹اے مَردێنانی هئیالا چۆں که چُکّانی نام، چه ماتئے ناما زورگَ بنت، پمێشکا اے چه دوێں هَراں پئیادَگ اَنت. اے مَردێنَ گوشنت که مَرد وتی جَنانی لۆگاں تُرس و لَرز اَنت و وتی هانَدانئے لۆگا هم، چیا که وتی مات و پتئے لۆگِش وه چه پێسَرا یله داتگ.

پساهئے هسابا اے دابێں مردێن سَک کَمُّک اَنت که جَنێنراجا هلاس کنگَ لۆٹنت. ‹بچار، اے اَنچێں چاگِردے که بدَل بئیان اِنت. لهتێں هانَدانا وتی میراسئے تها بچک و جنِک، دوێنانا برابرێں بَهر دئیگ شرو کرتگ. بوتَ کنت که کَسترێں جنِکّارا انگت چه اے دِگراں گێشتِر برَسیت، بله اِشیئے سئوَب اِش اِنت که پیرێں مات و پتانی هئیالئے دارۆک هم همے کَستِرێں جنِک اِنت.

بِل تُرے مَرچاں بازێں خاسی هانَدانئے کَماش مَردێن اَنت بله انگت پساهئے پئیما مێگهالئیئے گێشترێں مردمانی هئیال اِش اِنت که خاسی دۆدمانا اے رَسم چه کَرناں پێداک اِنت که هانَدانئے پَجّار چه جنێنئے ناما بیت، و اے رَسم انچۆ مُهکم اِنت که انگت تاں بازێں وهدێا انچُشَ مانیت.

خاسی جنێنانی کِردار هم بدل بئیان اِنت. مِسالئے هبرا جنێنراجێں چاگِرداں پنچایتئے دابێں چاگِردی ادارهانی تها، جنێن، پئیسلهانی تها هئوار نهاَنت. بله پساهَ گوشیت که انّوگێں زمانَگا چیز کَم کَمّا شَرّتِر بئیان اَنت، هاس شَهرانی تها.

‹من وتی کالونیئے کئونسلئے دوێن جنێنێں باسکانی تها هئوار آں. پێسرا اے کئونسلا هچ جنێن مان نبوتگ. بِزان، جنێن دێما کِنزان اَنت.›