ماہو
ما وتی گوْستگیں نمدیانی تہا انسانی رُدوم، تہذیبانی ردوم، کوْہنیں تہذیبانی درگیجگ ءُ عراق ءُ مصر ءِ کدیمیں تہذیبانی باروا گپ جتگ ات۔ ما اے ہم دیستگ ات کہ عراق ءِ گوں دگہ ہمساہگیں تہذیباں کاروباری سیادی یے بوتگ۔ ہمے ہمسریں تہذیباں چہ یکے ہندوستان بوتگ کہ عراق ءِ گوما کاروبار کنگا بوتگ۔
اگاں تو دُنیا ءِ نقشہ ءَ بچارئے ہندوستان ءِ بُرزا چین انت، جہل ءَ انڈین اوشین ءُ روایرُشت ءَ بلوچستان انت۔ عراق ءُ ہندوستان ءِ میان ءَ انڈین اوشین ءُ بلوچستان انت۔ کاروبار ءِ کاروان گیشتر بلوچستان ءِ زر ءُ زمین ءَ چہ گوْستگ اَنت ۔ پمیشا ہندوستان ءُ عربستان ءِ گوں بلوچستان ءَ دیریگیں سیادی یے است انت ءُ روچ ء مروچی اے دمگانی مزنیں چست ءُ ایر یکے دومی ءَ را وڈے نہ وڈے اثرمند کن اَنت۔
بیا نو چاریں ہمے زمانگ ءَ ہندوستان ءَ چے بوتگ۔
کوہنیں ہندوستان دو مزنیں تہذیبانی کسّہ اِنت۔
ہندوستان ءِ اولی وانندگیں تہذیب سندھو کور ءِ لمباں رُستہ، مزن بوتگ ءُ کرُتکگ۔ ایشی ءَ انڈس ویلی سیویلائزیشن یا وادیِ سندھ ءِ تہذیب یا ہڑپہ ءِ تہذیب ہم گُش اَنت۔
ہندوستان ءِ دومی تہذیب چہ اولی ءَ چٹ جُتا بوتگ۔ اے ویدی آریائی تہذیب گُشگ بیت۔ اشی ءَ ہمے واستا ویدی تہذیب گُش انت کہ ایشانی مذہبی کتاباں وید گُشنت ءُ ہمے کتابانی تہا اشاں وتا آریا گُشتگ۔ ویدی تہذیب ءِ رُدوم کساس 1500 پیش چہ عیسی ءَ بوتگ ءُ اے یک ہزار سال ءَ بے شہر ءُ بے نبشتہ ءَ زندگ بوتگ۔ اے دور ءِ مردم سکّیں مذہبی مردُم بوتگ انت ءُ وتی دودانی رندگیری ءَ کَٹِک بوتگ اَنت٭۔
اے دوہیں تہذیباں یکے دومی ءَ ہچ ہاسیں سیادی یے نبوتگ۔ بس دوہیں ہندوستان ءِ زمین ءَ پیدا بوتگ اَنت۔
وادی ءِ سندھ ءِ تہذیب
ماہو
من ترا وتی گوْستگیں نمدیانی تہا گُشتگ ات کہ مرچیگیں مئے اے دنیا کالونیل زمانگ ءِ پیداوار انت۔ علم ءُ زانش، سیاسی نظام، مُلکانی سیمسر دُرست ہمے زمانگ ءَ پیدا بوتگ انت ۔ ہمے ہساب ءَ درستیں کوْہنیں تہذیبانی باروا انسان ءَ ہمے زمانگ ءَ سرپدی رستگ۔ اے کالونیل طاقتاں چہ یکے برطانیہ بوتگ۔ ہندوستان ہم تا 1947 ءَ برطانیہ ءِ دست ءِ چیرا بوتگ۔
چہ 1850 ءِ زمانگ ءَ برطانیہ ہندوستان ءِ تہا فوجی سامانانی ءُ پُکّی ءِ بروآر ءَ ارزان ءُ گُشاد کنگ ءِ واستا سرجمیں ہندستان ءَ ریل نیٹ ورک ءِ جوڈ کنگا بُنگیج کنت۔ پنجاب ءِ تہا ہم اے کار بندات بیت۔ 1856 ءَ ریل ءِ ٹریکانی بندگ ءِ واستا ہِشت چہ یک کوْہنیں ڈمبے ءَ آرگ بنت یا بُگُش دُزّگ بنت۔ ہمے ہشتانی در کنگا اے ڈمب ءِ سربری بہر گار ءُ بیگواہ بیت۔
دگہ ہپتاد سال ءَ کس اے ڈمبانی ارزشت ءَ نزانت۔ 1920 ءَ چہ ہمے ڈمبانی سرا کار بندات بیت۔ آرکیالوجسٹ رندا درگیجنت کہ اے ڈمب کساس چار ہزار سال ءَ کوْہن تِر انت۔ پنجاب ءِ ہمے ڈمب ءَ ہڑپہ تہذیب گُشنت۔ رندا ترا سندھ ءِ موہنجودڈو ءِ ڈمب درگیجگ بنت۔
ہڑپہ، موہنجودڈو ( مُردگانی ڈمب) ءُ دگہ سک باز کستریں ڈمبانی تہذیب ءَ ہواری ءَ وادی ء سندھ ءِ تہذیب گُشنت۔ اے تہذیبانی زندگی شہری بوتگ۔ آرکیالوجسٹ گُشنت کہ اے تہذیب کساس 3000 سال پیش چہ عیسی ءَ بندات بوتگ۔ کساس پانزدہ سد سال زند ءَ رند وتی زوال ءِ نیمگا ایربُکان بیت۔
اے دورءِ نبشتہ رہبند ءَ زُبانزانت انگہ سرجمی ءَ سرپد نہ انت۔ پمیشا انگہ بازیں چیزے پہ زانگ ءَ پشت کپتگ۔
شہری زندگی
انڈس تہذیب کورانی لمباں آباد بوتگ۔ گیشتریں شہر جمنا ءُ سرسوتی کورانی لمباں آباد بوتگ انت۔ لہتیں گنگا ءِ کش ءُ کرّاں۔ پمیشا کوْہنیں ہندوستان ءَ کورانی مزہبی بستارے بوتگ۔ آپ ءَ را زندگی گُشگ بوتگ۔ آپ ءَ انسان ءِ درستیں گُناہ شُشتگ اَنت۔ انگہ ہندو مذہب ءِ تہا ہمے کورانی مزنیں بستارے ہست۔
ہمے شہرانی تہا مستریں موہنجودڈو بوتگ۔ دومی مستریں شہر ہڑپہ۔ دگے کساس 50 ءَ چہ گیش کسان ءُ مزنیں شہر بوتگ انت۔ موہن جودڈو ءُ ہڑپہ ءِ ہریکے ءِ آبادی کساس 35000 بوتگ۔
مزنی، شاہگانی ءُ آبادی ءِ ہساب ءَ اے کوْہنیں تہذیباں درستاں چہ مستر بوتگ۔ درستیں شہر یک ہساب ءَ جوڈ کنگ بوتگ انت۔ درستانی ہِشت یک رنگیں ءُ یکیں قد ءِ بوتگ انت۔ گٹر ءِ نظام ہم یک ہساب ءَ بوتگ۔ نبشتہی رنگ، کُمباری، سہرجنی، نقش ءُ نگار ہم یک بوتگ انت۔ سرکاری مہر ہم یک رنگیں بوتگ انت۔ چوناہا دنیگہ زانگ نہ بیت کہ اے دور ءِ سرکاری نظام چونینے بوتگ بلے اے رنگیں یکی ءَ گندگ ءَ پد زانتکار گُشنت کہ اے ہم رنگی یک مرکزی نظامے ءَ ابید مُمکن نبوتگ۔ بلے انگتہ کس پہ دلجمی ءَ گُشت نہ کنت کہ چونیں سیاسی نظامے بوتگ۔ بازینے گُشی کہ ادا مذہبی مُلاہانی ہکومت بوتگ۔
درستیں شہرانی تہا یک مزنیں مرکزی جانشودے بوتگ۔ ادا مُچی ءَ جانشودگ ءِ دود بوتگ۔ انچو ظاہر بیت کہ گنگا ءِ تہا جانشودگ ءِ رسم برہمناں رندترا چہ انڈس تہذیب ءَ رستگ۔ انچو گُشنت کہ آپ مردماں پاک کنت۔ رندی مذہبانی تہا ہم جانشودگ ءِ دود است انت انچو کہ عیسائی دین ءِ تہا اگاں کسے عیسائی بیت آئی ءَ آپ درْنز دیگ بیت۔
ہر شہرے مزنیں کلاتے ءِ رنگ ءَ بوتگ تاکہ شہریاں چہ دری اُرشاں رکّینگ بہ بیت۔ بلے اے دور ءِ چشیں سلاہے دست نکپتگ کہ بُگش ئے اے تہذیب ءَ را فوجی نظامے ہم بوتگ۔
ہرچ شہرءِ تہا یک مزنیں وردنی امبارے ہم بوتگ۔ چو کہ زند کورانی آپ ءِ سرا بوتگ پمیشا ہشک سالی ءِ تُرس ہم بوتگ۔ امبار ءِ تہا وردن مُچ کنگ بوتگ انت تا کہ ہشک سالی ءِ وہدا مردم زندگی کت بہ کننت۔ انڈس ءِ مردُماں دگہ ہم کارے کُتگ۔ اشاں ہور ءِ آپ ءَ مُچ کنگ ءِ واستا ڈیم بستگ ءُ گورم جوڈ کُتگ۔ پنچ ہزار سال ءَ پیش انسان ءِ چُشیں سرپدی مردماں ہیران کنت۔
انڈس تہذیب ءِ مردُمانی انجینیئرنگ ءِ کمال مارا اشانی شہر ءِ تہا گٹر ءِ مرکزی نظام ءِ تہا ہم گندگ ءَ کئیت۔ ہرلوگ ءِ گٹرءِ آپ سنگبندیں جوآنی تہا تچان بوتگ ءُ پدا یک مرکزی جو یے ءِ تہا ہوار بوتگ ءُ شہر ءَ چہ دراتکگ۔ آ زمانگ ءَ پمپ ءُ مشین نبوتگ گُڈا آپ ءِ تَچگ ءِ توجیل آہاں چوں کُتگ؟
بلے۔ تو بلکیں وتی سائنس ءِ کتابانی تہا ونتگ کہ زمین ءَ انچیں زورے مان کہ ہرچیزءَ وتی نیمگا کشّیت۔ ہمیشی ءَ انگریزی ءَ گریوٹی گُش انت۔ انڈس ءِ مردماں ہما زمانگ ءَ ہمے گریوٹی کاربستگ تا کہ آپ ءَ زمین ءِ زور بہ کشّیت ءُ گٹر ءِ آپ یک جاگہ اوشتوک مہ بیت۔ کمال انت ناں؟ ایدگہ ہمسریںہچ تہذیب ءِ تہا چُشیں زانتکاری ءِ نشان پولکاراں دزنکپتگ۔ مرچی ہم مزنیں شہرانی تہا مستریں جنجالاں چہ یکے ہمے گٹر ءِ آپ ءِ گیشوار کنگ انت۔
کشت ءُ کشاری ءُ کاروبار
انڈس تہذیب چو کہ کشت ءُ کشاری ءِ تہذیبے بوتگ پمیشا گیشتر مردُمانی روزگار زمیناں گوں بندوک بوتگ۔ مردُمان زمین کِشتگ انت، رُتگ انت ءُ وارتگ انت ءُ سراتکگیں مال شہرءَ آورتگ ءُ بہا کُتگ انت۔ زمین سک آباد بوتگ۔ انگہ ہم بچارئے سندھ ءُ پنجاب ءِ زمین آباد اَنت۔ گیشتر برْنج، گلہ، ڈال، کُنچت ءُ پُکی کشگ بوتگ۔
چو کہ کاہ ءُ کڑب سک باز بوتگ انڈس ءِ مردماں پس ءُ گوک ءُ گامیش ہم سک باز لوگانی دپ ءَ داشتگ۔ اشاں کُچک ہم رامگ کُتگ۔ میش ہم سک باز بوتگ۔
انڈس ءِ وتی کش ءُ کرءِ ہمسریں تہذیباں جوانیں کاروباری سیادی یے بوتگ۔ لانچانی لانچ دراتکگ انت۔ بلوچستان ءِ زر ءَ عُمان ءَ ایران ءِ زر ءَ بوان ءُ بہرین رستگ اَنت۔ بہرین عربستان ءِ تہا سکیں کوْہنیں کاروباری مرکزے بوتگ۔ بہرین ءِ بندر لانچانی اوشتجاہ ہم بوتگ۔ چہ انڈس ءَ پُکی برگ بوتگ ءُ میسوپوٹیمیا ءُ ایران ءُ بلوچستاں ءَ چہ آسن ، سہُر ءُ دگے گران بہاہیں سنگ آرگ بوتگ انت۔ ہمے برءُ آر ءَ چہ رسم ءُ رواجاں ہم یک جاہے چہ دومی جاہ ءَ سَپر کتگ۔ زبانانی لبزاں ہم٭٭۔
ازم ءُ ساز ءُ سامان
انڈس تہذیب ءِ لہتیں بُت دست کپتگ۔ اے چہ عراق ءُ مصر ءَ دستکپتیں ازمی بُتاں چہ سک کمتر انت۔ پمیشا گُش انت کہ انڈس ءَ آرٹ سک نزور بوتگ۔
آ دور ءِ کرونڈانی تہا بازیں آسن ، برنجی ءُ پیپوکی سازوسامان ہم دست کپتگ۔ انڈس ءِ مردم کُمباری ءَ سک زبر بوتگ اَنت۔
سرجمیں انڈس ءِ شہراں یک وڈیں مُہر دست کپتگ کہ اشان انڈس اسٹمپ سیل گُش اَنت۔ اے مُہرانی سرا نبشتگیں زبان ءَ انگہ کس نزانت۔ بلے اشانی سرا دلوتانی ءُ مردُمانی اکس انت ۔ لہتیں زانتکارانی گُشگ ءِ ردا اے اکسانی مذہبی بستارے بوتگ۔ آ پمشکا چو گُشنت کہ انڈس تہذیب ءَ بادشاہ نبوتگ ءُ سرکاری نظام مذہبی بوتگ۔ بلے اے دلجمیں گپے نہ انت۔ مارا اے دور ءِ سرکاری نظام ءِ درگیجگ ءِ واستا تاں ہما وہدا سبر کنگی انت کہ زبانزانت انڈس ءِ نبشتہ رہبند ءَ دلجمی ءَ سرپد نہ بنت٭٭٭۔
دین
مرکزی جانشود ءَ چہ یک گپے وا تچک انت کہ دین انڈس ءِ زندگی ءِ اہمیں بہرے بوتگ۔
اشی چہ ابید لہتیں انچیں ماڈی چہ ہر شہر ءَ درگیجگ بوتگ کہ زانتکار نیم دلجمی ءَ گوں اشاں مندر گُشنت۔ پدا لہتیں انچیں بُت ہم دست کپتگ کہ گُشنت کہ مذہبی بستار دار انت۔
ہندو مذہب ءَ بازیں رسم چہ انڈس تہذیب ءَ زرتگ۔ جانشودی رسم، نیم جانور ءُ نیم انسانیں بت پرستی ہم چہ ہمے دور ءَ زورگ بوتگ۔
زوال
کوْہنکدگزانت (آرکیالوجسٹ) 1920 ءَ موہنجودڈو ءَ 39 انسانی سرگ یکجاہ درگیجنت۔ اشانی تہا دوسرگ ءَ پورا زہمی ٹپ پِر بیت۔ ہمے گپ ءَ چہ لہتیں گُشیت کہ اشانی سرا اُرُش بوتگ ءُ اے کُشگ بوتگ اَنت۔ دومی نیمگا لہتیں گُشیت کہ اے بیماریں مردُم بوتگ اَنت ءُ یکجاہ مُچ کنگ بوتگ انت کہ ہوپ دگراں مگریت۔ اولی گپ ءِ متلب کہ انساناں اے کُشتگ انت ءُ دومی ءِ کہ اے چہ قدرت ءِ دست ءَ مُرتگ انت٭٭٭٭۔
ہمے ہساب ءَ انڈس تہذیب ءِ زوال ءِ ہم دو گپ دیما اتکگ۔ اولی اے کہ انڈس چہ آریائی مردُمانی اُرُشاں ہلاس بوتگ۔ آریا ئی مردم ہندوستان ءَ 1800 سال پیش چہ عیسی آیگ بندات کننت ءُ انڈس ءِ زوال ہم کساس 1800 ءَ بگر داں 1700 پیش چہ عیسی بوتگ۔ بلے مرچیگیں دپتر نویس اے گپ ءَ رد گُشنت۔ آ گُشنت کہ آریان لڈ ءُ بوج ءِ چُشیں مزنیں ثبوتے دست نکپتگ۔ ایشیا ءُ ہندوستان ءِ زانتکار اے گپ ءَ کالونیل زمانگ ءِ سازشے سرپد بنت کہ اد ءِ نشتگیں مردماں درآمد بُگُش تاکہ درآمدیں مردُمانی اے دمگانی ایرجیگ کنگ ءَ جوازے برسیت۔
دومی مردم گُش اَنت کہ انڈس ءِ زوال ءِ سبب چہ ابرمی بدلیاں بوتگ۔ چو کہ کور وہد پہ وہد وتی راہاں مَٹان کن انت ءُ دگے راہاں رَوَنت پمیشا آپ ءِ کمی بیت ءُ قحط سالی بیت ءُ مردُم وتی جاہ ءُ ہندان یلہ کننت ءُ دگے ہنداں رَوَنت۔ اے گپے منوگر گُش انت انڈس ءِ کوراں وتی راہ مٹینتگ پمیشاہ اے جاہ ویران بوتگ اَنت۔ آ گُش انت کہ آریاہی مردُماں بوت کنت کہ اُرش کتگ انت بلے انڈس ءِ زوال آریاہیانی آیگ چہ پیش بندات بوتگ۔
٭ The Cultural Heritage of World Civilizations, Craig & Turner, Prentice Hall, 1997, P:15
٭٭ Clive Ponting, World History, Chatto & Windus, London (2000), P:99
٭٭٭ The Cultural Heritage of World Civilizations, Craig & Turner, Prentice Hall, 1997, P:15
٭٭٭٭ http://www.bbc.co.uk/schools/primaryhistory/indus_valley/discovery/
