عزیز بُگٹی ءِ اے نبشتانک مُجیب ولی ءَ بلوچی ءَ ترَینتگ۔ ما جہد کُتگ کہ رجانکار ءِ نبشتہ رہبند ءَ مَٹ مہ کنیں چیا کہ مجیب ولی اے درگت ءَ وتی جتاہیں لیکہے داریت۔ ما لوٹیں کہ بلوچستان ٹائمز ءَ ما انچیں جاگہے جوڑ بہ کنیں کہ بلوچ وتی لیکہ ءُ ہیالانی ہمرائی ءَ وتی نبشتہ رہبند ءِ پدگیری ءَ ہم آزات بہ بنت۔ دگہ ہبرے گیشّینگ ہم لوٹیت کہ ایڈیٹنگ ءِ وہدا مارا عزیز بُگٹی ءِ اسل نبشتانک دیم ءَ نہ بوتگ۔
جالاوان دمگ ءِ آشوب
جھانی جنگ ءَ بلوچستان ءِ تہ ءَ انگریز ھاکم ءِ بگیر ءَ سلاہ بندیں جھد ءِ دومی بنزہ جالاوان اَت کہ اود ءَ رو ایرشتی بلوچستان ءِ بلوچانی سوَب ءَ ترکانی جھاد ءِ جار ءِ ھال سر بیتگ اَت۔ اِد ءِ بلوچ چہ پیسرءَ انگریز ھاکمی ءِ ساد ءَ چہ وتی گُٹ ءَ در کنگ ءِ جھد ءَ اِت اَنت۔ بلوچانی توکل ءِ تہ ءَ جھاد ءِ جوزگ ھم ھوار بوت ءُ انگریز ھاکم ءِ بگیر ءَ آشوب شنگ اِت۔ آ تھنا یک ٹکّے ءِ یا دمگے ءِ تہ ءَ نہ اَت بلکیں بازیں ٹکّ ھوار اَت۔ انگریز لشکر اے آشوب ءِ ھلاس کنگ ءِ ھاترءَ داں سرجمیں سالےءَ لشکر کشّی ءَ ماں گیشّیت۔ اے آشوب ءِ تہ ءَ نواب مھمد زھری ءُ نوردین مینگل ءَ ابید نورا مینگل ءَ ھم وتی سرمچاری پیش داشت۔
جالاوان ءِ تہ ءَ جھد ءِ بنگیج گوں آگا نواب مھمد زھری ءِ آشوب ءَ بوت۔ آئی ءَ وتی دمگ ءِ تہ ءَ انگریز رہبند ھلاس کت ءُ آجوئیں رَوَشے زُرت۔ وتی دمگ ءِ تہ ءَ سلاہ ءُ ٹوپانی بلاھیں انبار ے مُچ کنگ ءَ گُلائیش بوت ءُ سلاھانی یک مزنیں کارجاھے ھم جوڑ ئےِ کُت۔ انگریز ھاکم چہ آئی ءِ اے کاراں باز تکانسُر بوت انت ءُ اے آشوب ءِ چِست ءُ ایراں ءَ چہ بُن ءَ ھلاس کنگ ءِ واست ءَ ترْندیں رھبند اڑ دیگ بوت۔ نزور کنگ ءِ پندل سازگ بیت۔ بلے جالاوان ءِ بلوچاں اے آشوب ءَ گوں دلی ھمدردی ھست اَت۔ آ ھان مھمد ءِ ھمراھی ءَ جھاد ءَ ھوار بوت اَنت۔ نی انگریز ءِ سیاسی جھگیراں لشکریانی ھمراھی زرت ءُ ھان مھمد ءِ ھلاس کنگ ءَ سرْین بند بوت انت۔
ھمے میان ءَ ھان مھمد ءِ سرداری اِش ھلاس کت۔ بلے ھان مھمد ءِ پلّہ مرزی کنوکانی تہ ءَ گیشی پیداک اَت۔ ءُ آ بلوچانی مزنیں مُچّی یے ءِ ھمراھی ءَ کلات ءَ رھادگ بوت انت۔ بلے راہ ءِ نیمگ ءَ یک جاہے کہ مِنزِل اش کُت ہود ءَ یک انچیں وَیلے بوت کہ ھما آشوب ءَ وتی بندات ءَ سکّیں مزنیں تاوانے رس اِت۔ انگریز ھاکم ءَ پہ تھی پندل سازی ءَ ھان مھمد ءِ نمیران کنگ ءُ بلوچانی آشوب ءِ ھلاس کنگ ءِ واستا ہیلہ یے ساز اِت۔ اے ھبکّھی ھبرے کہ اے وڑیں مزنیں مردمے ءِ ھلاسی آئی ءِ وتی ھکّیگیں برْات میرنوروزھان ءِ دست ءَ بوت۔ شپ ءَ وھدے دوئیں برات یکیں تمبو ءَ وپتگ اِت اَنت۔ نوروزھان ءَ وتی وپتگیں برات ءِ سرءَ تیر ے جت ءُ بلوچ گیرت ءِ یک دروازگے بند کُت۔ رھشون ءِ نمیرانی ءَ پد آشوب ءِ ادارُکی سرد بیگ ابرمی گپّے اَت۔
بلے آ آشوب یکپارگی چتور ھلاس بیتگ ات کہ گوں بلوچ ءِ گیرت ءُ جھاد ءِ جوزگ ءَ انگریزانی بگیرءَ بیگ ءَ اَت۔ پد ءَ اے جنز ءِ رھشونی سردار نوردین مینگل ءَ وتی ھمبلانی ھمراھی ءَ زُرت ءُ ھر جاگہ ءَ انگریز ءِ کارجاھانی سرا اُرش بندات بوت۔ یک برے پد ءَ انگریز لشکرکشی ءِ واستا دیم دیگ بوت اَنت۔ وڈّ ءِ نزّیک ءَ انگریز ءُ بلوچ لشکر ءِ میان ءَ جنگ بوت کہ اے جنگ ءِ تہ ءَ دو انگریز کیپٹن ءُ دگہ بازیں سپاھیگے کشگ بوت۔ بازیں بلوچ ھم اے جنگ ءِ تہ ءَ نمیران بوت۔ اے جنگ ءِ رھشونی ءَ نوردین مینگل کنگ ءَ اَت بلے وتی اُرشانی برجاہ دارگ ءِ واست ءَ آ اودءَ چہ درآتک۔
چہ ایشی ءَ پد سردار نوردین مینگل وتی ھمبل سردار شھباز ھان گرگناڑی ءِ ھمراھی ءَ لشکری کمک ءُ ساز ءُ سامان ءِ آرگ ءِ واست ءَ روایرشُتی بلوچستان ءَ شت۔ بلے اود ءَ آھاں ھچ وڑیں کمک نہ رس اِت۔ چے ءَ کہ آ وھد ءَ تُرک وتی سرزمین ءِ سرءَ بلاھیں جنگے ءِ تہ ءَ اِت اَنت ءُ روایرشتی بلوچستان ءِ تہ ءَ بلوچانی آشوب ءِ ھلاس کنگ ءَ برتانیا سوبین بیتگ اَت۔ بلوچانی جنگ ءِ ھلاس کنگ ءِ ڈُبّہ جلیانوالہ ءِ وانندھیں کساب جنرل ڈائر ءَ گون اَت۔ گُڈ سرءَ آ وتی کار ءَ سوبین بوت۔ روایرشتی بلوچستان ءِ تہ ءَ بلوچانی آشوب ءُ جھاد ءِ مَستری ءَ سردار جیئند ھان ءُ سردار ھلیل ھان بلوچ کنگ ءَ اِت اَنت۔ جنرل ڈائر ءُ بلوچانی میان ءَ داں شش ماہ ءَ جنگانی رِد برجاہ بوت۔ آ وھد ءِ میان استمانی زورمند برتانیا ءِ لشکر نوکتریں سلاھانی واھند اَت۔ ناتپاکیں ءُ پہ نام سلاہ بندیں بلوچ ءَ ایوک ءَ توکل ءُ جوزگانی ایمانداری گون ات۔ چوناہا لشکری ھساب ءَ اے ٹوپ ءُ بمبانی جنگ اَت۔ کارانی گیشینوک ءُ آشوب ءِ یک سرے ھلیل ھان بلوچ جنگ ءِ پِڑ ءَ نمیران بوت۔ ءُ سردار جیئند ھان ءَ وتی ناتوانی کہ دیست وت ءَ انگریزانی دست ءَ دات۔
اے جاورانی تہ ءَ زاھر اِنت کہ سردارنوردین مینگل ءَ چہ روایرشُتی بلوچستان ءِ بلوچاں چے کمک رس اِت کنت؟ ھمے واستا آھاں پدءَ وتی ڈیھ ءَ آھگ ءِ شؤر کُت۔ انگریز ھاکم ءَ آھانی واتر بیگ ءِ ھال رس اِت گڑا آھانی بگیر ءَ لشکر دیم دیگ بوت۔ وڈّ ءِ نزیک گوْراں آھانی پش کپتگیں لشکر انگریز لشکر ءِ انگِرّ ءِ تہ ءَ آتک کہ چہ اود ءَ درآیگ ءِ ھچ وڑیں راہ نیست اَت۔ اے جاورھال ءَ انگریز لشکر ءَ چہ آھاں سلاھانی دور دیگ ءِ لوٹ کُت۔ نورا مینگل ءَ وتی سردار ءُ ھمبل سلاھانی دور دیگ ءِ بدل ءَ مزن مردی ءِ گوما جنگ کنگ ءُ وتی سرزمین ءِ سرءَ نمیران بیگ ءِ سوج دات اَنت۔
بلے سردارنوردین مسیبت ءُ بے سوبیاں دلپروش کتگ اَت پمیشکا آئی ءَ وتی جھد ھلاس کُت وت ءَ گوں سردار شھباز ھان گرگناڑی ءِ ھمراھی ءَ انگریز ھاکم ءِ دست ءَ دات۔ ھمے وڑءَ آشوب ءِ یک دگہ دروازگے بے سر ءُ سامانی ءِ سوَب ءَ ھلاس بوت۔ بلے مینگل سردار ءِ سلاہ ءِ دور دیگ ءَ ابید آئی ءِ ٹکّ ءِ یک لس ورنایے، نورامینگل، ءَ اے رُزوائیں کار ءَ وتی سردارانی ھمراھداری ءَ چہ چٹ انکار کُت۔ آئی ءَ ھما مزنیں مکسد ءِ واست ءَ کہ تُپنگ چست کتگ اَت نی انگریز ھاکم ءِ دیم ءَ سلاہ ءِ دوردیگ ءِ متلب اے مکسد ءِ کم شرپ کنگ اَت، سرمچاری ءُ جھاد ءَ چہ دست کشگ ءُ پرنگی ھاکم ءِ سلام کنگ نورامینگل ءَ نہ منّ اِت۔
وھدے کہ تکلیپ، مسیبت ءُ بے سوبیاں چہ دلپروش بوت اَنت گڑا آشوب ءِ درستیں رھشوناں وت ءَ انگریز ھاکم ءِ دست ءَ دات۔ اے سرْپ ءَ نورامینگل ھما یکیں مردم اَت کہ ڈیھ ءُ راج ءِ اِزّت ءُ پجّار ءِ ھاترءَ ایوک ءَ اے جنز ءِ برجاہ دارگ ءِ کول ئےِ کُت۔ انگریزاں آئی ءِ گِرگ ءِ بازیں کوشست کُت بلے بے سوب بوت اَنت۔
ھاران ءِ سردار ھبیب اللہ ھان نوشیروانی ءَ جالاوان ءِ مستریں رھشونانی گوما نزیکیں سنگتی یے ھست اَت۔ چے ءَ کہ آئی ءَ ھاران ءِ سردار جوڑ کنگ ءَ جالاوان ءِ سرداراں آ سرجمی ءَ کمک کتگ اَت دانکہ آ سردار نوشیروانی ءَ چہ یک ءُ دو تپنگ ءُ تیر پچ بگراَنت۔ نی آ نورا مینگل ءَ اوگانستان ءِ دمگ ءَ سر کنگ ءِ کار ءَ بہ کنت چے ءَ کہ آ (نورامینگل) راھاں بلد نہ اَت۔ سردار ھبیب اللہ ھان ءَ آئی ءِ رسینگ ءِ باوری دات ءُ وتی گوْر ءَ مھمان کت۔ نورا مینگل ءَ ایشی ءِ سرءَ باور کُت ءُ ایمن بوت۔ بلے یک روچے گرم ءِ وھد ءَ وھدے نورا مینگل آئی ءِ مھمان جاہ ءَ واب اَت سردار نوشیروانی ءِ ھکم ءِ پد ءَ ھارانی لشکر ءِ سلاہ بندیں سپاھیگاں آ واب ءِ تہ ءَ پاد کُت، آئی ءَ سانکل دست ءَ دات اَنت۔ ھمے وڑ ءَ آہاں بے انانیں نورا مینگل ریپینت ءُ دزگیر کُت۔
بلے نورامینگل ءَ وتی ریپینوکیں سردار ءِ ھچ وڑیں گِلگ نہ کُت پرچا کہ آ ایشی ءِ لائک نہ اَت۔ نورامینگل گوں مزنیں گاٹ یے ءِ ہمرائی ءَ انگریز ھاکم ءِ دست ءَ دیگ بوت۔ آئی ءِ سرءَ شال ءَ کیس کنگ بوت ءُ سردارانی جرگہ ءَ وتی راج ءِ یک مزنیں پُسّگے ءَ را اُمر بندی شؤر کُت۔ بلے بندی جاہ ءِ سزا ءَ پد بلوچ راجدپتر ءِ اے نمیرانیں کارست نومبر1921ءَ ھیدرآباد سند ءِ بندی جاہ ءِ تہ ءَ زندان ءُ زندگی ءَ چہ دائمی آجو بوت ءُ بلوچ راجدپترءِ تہ ءَ وتی گار نہ بیوکیں نکش ئےِ ایر کت اَنت۔
ہمے وڑءَ بلوچانی اے آشوب کہ اولی مزنیں جنگ ءِ میان ءَ پرنگی ھاکمانی بگیرءَ بندات بیتگ اَت ایشی ءَ بلوچانی مزنیں ٹکّے وتی آس ءَ سوتک۔ میر گُل ھان نسیر تاریخِ بلوچستان تاکدیم 377 ءِ سرءَ نبشتہ کنت: ’’1914 ءَ مزنیں جنگ ءِ تہ ءَ جرمنی ءِ ھمراھی ءَ ترکی ءِ ھواری ءَ اسلام ءِ ھمدردی جرمنی ءِ نیمگ ءَ ترّینت انت۔ تُرک مسلماناں برتانیا ءِ ھاکم ءِ بگیر ءَ مزھبی جھاد ءِ ھما جار کہ جتگ اَت آئی ءَ داں بلوچستان ءِ گیرت مندیں بلوچ راج تاوان بار کُت۔ یک نیمگے ایران ءُ ایرانی بلوچستان ءِ راہ، جرمن ءُ ترک ءِ چست ءُ ایر کہ آئی ءِ تہ ءَ انگریزانی بگیرءَ جھاد کنگ ءِ شریں وڑے ءَ تبلیگ بیتگ اَت آ تھی بلوچستان ءَ داں رس اِت۔ دومی نیمگ ءَ ھندوستان ءِ ’’تحریکِ خلاف‘‘ ءَ جہد کاراں سیمسر گوْاز کُتگ ات ءُ بلوچستان ءَ پہ تبلیگ پُترتگ اتنت۔ اے مزنیں جنگ ءَ بلوچ گیشتر تاوانبار بیگ ءَ اَت‘‘۔
ھمے وڑءَ کرنل ڈیو ءَ بلوچانی آشوب ءِ گپ کتگ ءُ نبشتہ کتگ کہ ’’ترکی ءِ جنگ ءَ چہ دمگ ءِ تہ ءَ مزھبی چست ءُ ایرانی راھے کہ ایران ءِ سیمسر ءَ چہ مکران ءَ دومی نیمگ ءَ سندھ ءَ بھر بیگ ءَ اَت۔آ انگریز ھاکم ءِ بگیر ءَ کارمرد بوت اَنت۔ برھال بلوچانی وتی ڈیھ ءِ سرءَ انگریز ھاکم ءِ ھاکمی ءِ بگیرءَ باز نپرت ءُ ’’خلافتِ عثمانیہ‘‘ ءِ جھاد ءِ جار ءَ انگریزانی بگیر ءَ سلاہ بندیں آشوب ءِ سکین دات ءُ جنگ ءِ میان ءَ آ گیشتر وھد ءَ انگریز لشکر ءِ بگیر ءَ جھاد ءَ دلگوش بوت اَنت۔ بلّے کہ بلوچانی اے آشوب انگریز ھاکم ءَ ھر وڑءَ ھلاس کُت بلے برتانیا ءَ گیشتر میان استمانی مال ءُ ُ مڈّی ءِ واجہ بیگ ءِ سوَب ءَ جرمنی ءُ ترکی ءِ وڑیں مزنیں ملک کہ پروش دات اَنت گڑا ناتپاکیں ءُ بگیر سلاہ بندیں بلوچ ءِ چے بستار۔ بلے اے راستی ءِ سرءَ بلوچ بے شک پھربند اِیت کہ برسگیر ءِ تہ ءَ بلوچ ھما یکیں راج بیتگ کہ آئی ءِ ھچ پُسّگ ءِ تپنگ برتانیا ءِ ھاکمی ءِ پھازگءِ ھاترءَ ءُ وتی ھم مزھب تُرکانی بگیر ءَ چست نہ بیتگ۔ بلکیں آ ھر وھد ءَ پرنگی ھاکم ءِ راہ ءِ دیم ءَ کنٹگ جوڑ بیتگ اَنت۔ بلوچانی اے کردار ءَ اے دمگ ءِ راجدپتر ھچبر بے ھیال نہ کنت‘‘۔
Mujeeb Wali writes in Balochi. He is committed to standardizing the Balochi script.
