جہانءَ انسانءِ سرجمیں دیمرویءُ سرجمیں جنگءُ جدلانی بُن تھیوریءُ کَنسِپٹ اَنت۔ چیزانی ڈیفینیشَن یکیں جاگہءَ نہ اوشتاتہ۔
بُنرَہبند، یا زُبانءِ گرامر، یک زبانےءِ تہا ہما دستُورءَ گشنت کہ زبانے لبزاں کمائیتءُ گالرِد جوڑ کنت۔ اشیءِ اولیءُ سربری دروشم ایش بوت کنت کہ زبانءِ تہا لبزانی رِدءُ بند چون بیت؛
بلوچی زبانءَ گپےءِ ”عام“ رِدءُ بند ایش اِنت کہ ”کارگِر، کارزَد، کارگال“ (فاعل، مفعول، فعل)، چو کہ ”من تربتءَ رواں“۔ بلے اے ہم نہ اِنت کہ اگاں کسے بگشیت کہ ”من رواں تُربتءَ“، تہ رَد گشگءَ اِنت۔ البت ہروہدا کہ ”عام دستور“ تاب وارت، اشیءَ را یک سوبے بیت، چو کہ بوت کنت کہ ہمے مردم کہ گشگءَ اِنت کہ ”من رواں تربتءَ“، اسلءَ گپءِ یک نہ یک ہاسیں پہناتےءِ سرا زور دیگءَ اِنت کہ ہما ”زور“ یا فوکَس کنگءِ واستا زبان وتی لبزانی رِدءُ بندءَ بدل کنت۔ بوت کنت کہ تو بگشئے کہ ”ترا الّم گوں من گوادرءَ آہگی اِنت کہ دیمءِ ہپتگءَ منی سُور اِنت“ءُ من بگشاں کہ ”من رواں تربتءَ کہ منا کپتہ الّمیں کارے۔“
چہ لبزانی رِدءُ بند (کارگِر، کارزَد، کارگال)ءَ ہبر ہلاس ہم نہ بیت۔ بُنرہندءِ جُہلتِریں راہ بندات بنت۔
جُہلیں راہ ”عام صورتءَ“ لسانیاتءِ چہ یکےءَ گیش زانشءَ دور کنت، بلے آ جاگہءَ کہ من انوں وتیءُ تئی گپانی تہا گِندگءَ آں، منی ہیالءَ مارفالوجی اِنت۔ ”مارفیم، یک لبزےءِ کَستِر کَستریں ماناداریں چُنڈُک“۔ لبزءُ لبزانی ٹُکُّر۔۔۔۔ انچش کہ تو گوادرءُ کیچءِ گالوارءِ درور داتگ اَنتءُ گالرِدانی جُتک ہم داتگ اَنت کہ ”یکے“، تئی ہیالءَ “رَد اِنتءُ یکے راست“۔ بلے اے گپ تَچک اِنت کہ بلوچ ہمے رنگءَ گشنتءُ یکے دومیءِ ہبرءَ سرپد ہم بنت، مطلب ہمے کہ تئی ہیالءَ رَد اَنت، ہم پہ مہلونکءَ بزانت دیگءَ اَنت، (گُشوک زانگءَ اِنت کہ من چے گشگءَ آں، اشکنوک سرپد بیگءَ اِنت کہ گُشوکءَ چے گُشت۔ءُ ہبرءِ اے ”رَدیں“ رِدءُ بندءَ ہم ہبر کنوک پہ زور سازگءَ نہ اِنت، بلکہ عام اِنتءُ اے دمگانی مردم مُدام ہمے ڈول گشنت ہم)۔
تئی داتگیں اَوَلی دروَر؛
” رد : ما روگ ءَ آں = راست : من روگ ءَ آں ۔“
”آں، ایں، ئے، اِت، اِنت، اَنت“ ہما شاندِک اَنت کہ گالردءِ تہا کارگِرءَ نشان دیَنت، پہ درورءَ اگاں بگشئے کہ ”رواں“ ہم زانگ بیت کہ گشوک گشگءَ اِنت کہ ”من رواں“ءُ تہنا وتی جندءِ گپءَ کنگا اِنت۔ اے جاگہءَ ہمے شاندِک (آں، ایں، ئے، اِت، اِنت، اَنت)ءِ بِستار ”چَسپیں پَنامگال (enclitic pronoun) ئیگ اِنت، کہ تہنا ہمے چُنڈُکءِ جند گالرِدءِ پنامگالءَ پدر کنگا اِنت، ہالانکہ ”پنامگال (pronoun)“ ءِ جند ہم اے گالرِدءِ تہا گون نہ اِنت۔
بلے یک دگہ ردی یے ہمے توارانی اِنت ہم، کیچءَ نہ پہ بازءَ نہ گشنت کہ ”ما رواں“۔ آ گشنت کہ ”ما رَوَںّ“۔ (گوں زَبرءِ توارءَ) ءُ پہ یکءَ نہ گُشنت کہ ”من روئیں“۔ گُشنت کہ ”من رَوِیںّ“۔ پہہ درورءَ ہمدا کہ گالرِد ہلاس بیت، ہمے جاگہءَ دگہ گالرِدے پِر کن، ہاس گوں کشابءَ، گڑا گندئے کہ توارءِ جند چی اِنت۔
”من رَوِینّءُ کائِیںّ“
”ما رَوَنّءُ کا اَںّ“
تئی داتگیں دومی دروَر؛
” رد : شما روگ ءَ ئے = راست : شما روگ ءَ اِت ۔“
اسلءَ کیچءَ ہم گشگا اَنت کہ ”سُما رَوگا اِتّ“، بلے گُڈّی ”ت“ کپتہ، پمیشا اے ”اِتّ“ءِ گال گوں ”زیر“ءِ توارءَ ہلاس بیگءَ اِنت، اگاں تو ہمے گالرِدءَ دگہ ٹُکُّرے پِر بکنئے، تہ پدّر بیت۔ چو کہ ”شُما رَوِتّءُ کا اِتّ؟“ البت اِدا گُڈّی ”اِتّ“ءِ ”ت“ پدا کپیت (گُشگءِ تہا)۔”ئے“ ءُ ”زیر“ءِ توار ہم پدا نزیک اَنت، پمیشا گِندگ ہم نہ بنت، (سرزاہرءَ)۔
تئی داتگیں سیمی دروَر؛
” رد : بر ے گوں = راست : بَر اِش گوں ۔“
کیچءَ ہم ہمے رنگءَ گُشگ بنت کہ تو لوٹگءَ ئے۔ ”بر ئِے گوں“ بِزاں ”یکّینءَ بر گوں“، بَرَگی چیز یکّے۔ ”بَر اِش گوں“، بزاں بَرَگی چیز چہ یکےءَ گیش اَنت۔
بلے عربی نبشتہ رہبندءِ تہا ایشانی پَرک اے کچءَ زانگ نہ بیت چیا کہ ہردو کشاب ہم نزیکیں توار اَنت (زبرءُ آ ہم نزیک اَنت ءُ اِے ءُ ای ءِ توار ہم)۔
منی دلءَ اے گُشگءِ جند رَد اِنت کہ پِلاں گالوارءِ پِلاں ہبر زُبانءِ بُنرہبندءِ ہسابءَ ”رَد“ اِنت، چیا کہ اگاں تو وت ہمے گپءِ منّوک ئے کہ تو وت جتہ، ہمے پوسٹءِ تہا، کہ ” زبان ءِ بنرھبند جوڑ کنگ نہ بنت بلکیں درجنَگ بنت“، گُڑا ”دَر جنگ ہمیش اِنت کہ بلوچ اے دوئیں رنگاں گشنت (چہ مکرانءَ دیمترا بچارئے وَ چِدءُ گیش وڑا ہم گشنت)۔
البت، منی نزّءَ تئی ہبر چہ بُنرَہبندءَ گیش ”اَنجارینگ standardizationءِ سرا اِنت۔ اگاں اسٹینڈرڈائز کنگءِ گپءَ ئے، گڑا تئی اے ہبر راست اِنت کہ ”ما رَوَںّ“ دنیگتیں اسٹینڈرڈ ادبی زُبانءِ ہسابءَ رَد اِنت۔ بلے گرامرءِ ہسابءَ اے واستا رَد نہ اِنت کہ اگاں گرامرءِ ہسابءَ رَد بوتیں تہ اشیءِ بزانت پہ دیمءِ مردمءَ راست سَر نہ بوتگ اَت۔
مُدام سلامت، وَژنامءُ شادان باتئے۔
Taj Baloch is a poet and linguist. He published the first anthology of his poetry in 2016 in both Roman and Arabic scripts. Baloch is the Coordinator of Human Rights Council of Balochistan.
He can be reached at @TajBloch
